‘Koesteren we onze democratische rechtsstaat wel genoeg?’

‘Wij leven in België in een democratische rechtsstaat. Dat voelt aan als een evidentie, zoals gezondheid. De coronacrisis heeft echter velen van ons doen beseffen dat gezondheid niet vanzelfsprekend is, maar een fragiel geschenk dat we moeten koesteren. Zo is ook de democratische rechtsstaat een fragiel geschenk’, schrijft familierechter Annelies Laureyssens. Ze waarschuwt dat het onder vuur nemen van rechterlijke uitspraken niet zonder gevaar is.

In een democratische rechtsstaat is een onafhankelijke rechterlijke macht cruciaal. Rechters moeten op ieder moment de wetgevende en uitvoerende macht kunnen terugfluiten als zij de wet overtreden. Burgers moeten op ieder moment erop kunnen vertrouwen dat een onafhankelijk en onpartijdig rechter hun rechten beschermt.

Het is niet alleen belangrijk dat deze onafhankelijke rechterlijke macht bestaat. Het is minstens even belangrijk dat burgers geloven dat ze bestaat. Dat burgers erop vertrouwen. Want als je er niet op kan vertrouwen dat een overheid teruggefloten zal worden als ze de wet overtreedt, als je er niet op kan vertrouwen dat je rechten beschermd worden, dan moet je je rechten in eigen handen nemen. Dan is er eigenrichting. Chaos. Ieder voor zich.

Vertrouwen moet je in de eerste plaats verdienen, en dat is niet anders voor de rechterlijke macht. Het spreekt voor zich dat rechters begrippen als integriteit, empathie, juridische kennis en rechtvaardigheid hoog in het vaandel moeten dragen. En het spreekt voor zich dat rechters niet wereldvreemd mogen zijn of “in een ivoren toren” mogen zitten. Dat is in het verleden al wel eens gezegd en rechters hebben dat lang niet tegengesproken. Zwijgen in het publieke debat is immers een beproefde manier gebleken om onafhankelijk en onpartijdig te blijven, wat essentieel is voor de rechterlijke macht in een rechtsstaat. Rechters spreken enkel via hun vonnis en een vonnis is per definitie niet “twitterbaar”, het is het resultaat van uren -soms dagen- denkwerk, is zorgvuldig en genuanceerd opgebouwd en zegt liever te veel dan te weinig. Communiceren is voor rechters dus niet zo makkelijk als voor -bijvoorbeeld- politici, al is het besef wel gegroeid dat ook de rechterlijke macht kan communiceren met respect voor haar plichten en verantwoordelijkheden.

Sociale media zijn een onderdeel geworden van het dagelijks leven en de rechterlijke macht is -voorzichtig- zijn plaats hierin aan het zoeken. Op sociale media circuleren talloze meningen, de één al genuanceerder dan de ander, over de meest uiteenlopende zaken, dus ook over de rechterlijke macht. Sociale media lenen zich blijkbaar uitstekend om -soms zelfs simultaan- een tweede proces te voeren, naast dat in de rechtszaal, en iedereen kan hierin partij zijn en zijn zegje doen. Wij leven in een rechtsstaat, waarin verslaggeving over en kritiek op justitie noodzakelijk is. Maar, zoals gezegd, is het niet zo eenvoudig voor de rechterlijke macht om hierop te antwoorden.

En het wordt al zeker moeilijk als die kritiek niet zozeer gebaseerd is op feiten, maar wel op gevoelens, perceptie, of een overtuiging. “Snelheid” van meningsuiting wordt al eens verward met “vrijheid” van meningsuiting. Kennis van het dossier of van de wet blijkt niet altijd een noodzakelijke voorwaarde om kritiek te spuien. Dit wordt problematisch als leden van de wetgevende en uitvoerende macht zich op deze manier in het debat gaan twitteren.

Politici, die tweets plaatsen waarin gealludeerd wordt op wereldvreemde rechters of op te lichte straffen in een bepaalde zaak, begeven zich op glad ijs. Staan de twitterende leden van de wetgevende en uitvoerende macht wel genoeg stil bij de impact van dergelijke boodschappen? Zijn zij er zich voldoende van bewust dat zo’n kleine tweet op termijn grote schade kan aanrichten aan de geloofwaardigheid van de rechterlijke macht, en bij uitbreiding aan de rechtsstaat?

Ook de klassieke media spelen hun rol meer dan ooit. En vooral sneller dan ooit. Maar snelheid is niet altijd de beste vriend van waarheid. Waarheid betekent immers ook context en nuance, en die zaken opzoeken en aftoetsen vraagt tijd. “Nieuwswaarde” is daarenboven een belangrijke norm geworden om de pers te halen. En helaas blijkt slecht nieuws meer waarde te hebben dan goed nieuws. Ook over justitie. Dit creëert een bepaalde beeldvorming, waartegen rechters niet altijd makkelijk kunnen reageren. Beseffen de leden van de vierde macht wel voldoende dat zij met hun beeldvorming de geloofwaardigheid van de rechterlijke macht kunnen maken of kraken?

Het kan snel gaan, dat is ondertussen bewezen. Niet zo lang geleden, in een land hier niet zo ver vandaan, noemde een president de rechters, die geen enkele rechtsgrond vonden om hem “gelijk” te geven, ook wereldvreemd. Korte presidentiële tweets speelden vooral de (rechterlijke) man, en niet de bal. Bepaalde media zorgden voor een niet al te kritisch forum. Sommige mensen gingen geloven dat de rechterlijke macht hun rechten niet beschermde. En als mensen er niet op kunnen vertrouwen dat hun rechten beschermd worden, dan gaan ze hun rechten in eigen handen nemen. Dan is er eigenrichting. Chaos. Ieder voor zich. En dat is precies wat daar gebeurd is. En zo komt het dat op een mooie winterdag in dat land, hier niet zo ver vandaan, de wetgevende macht uit het parlement vluchtte voor een groep boze burgers. Heel even was de voorzitter van het parlement geen democratisch verkozen vertegenwoordiger van het volk, maar een boze bizon. Heel even was de democratische rechtsstaat vergeten.

Daarom een bezorgde oproep. Laten we meegaan met onze tijd en genieten van de voordelen van sociale media en vrijheid van meningsuiting, maar laten we er ons ook niet in verliezen. De democratische rechtsstaat is een fragiele verworvenheid die we moeten koesteren. Dat is een verpletterende verantwoordelijkheid die we allemaal samen moeten opnemen.

Annelies Laureyssens is familierechter in de Rechtbank van Eerste Aanleg in Antwerpen.