We moeten het nog eens hebben over de recente veroordeling van Dries Van Langenhove en enkele van zijn maten bij Schild & Vrienden. Want het arrest van het Gentse hof van beroep bevatte ook enkele deugddoende lessen voor de journalistiek.
Onlangs haalde de veroordeling van enkele rechts-extremisten van Schild & Vrienden – dit keer in hoger beroep – uitgebreid het nieuws. En terecht: voor de diverse en vreedzame samenleving betreft het een belangrijke overwinning op uitsluiting en geweld. Het Gentse hof van beroep verminderde de straffen voor Dries Van Langenhove & co. dan wel enigszins, toch sprak het een duidelijk njet uit over het verkondigen van racisme, het aanzetten tot haat, Holocaustontkenning en wapenhandel.
Maar de rechtszaak is ook voor de journalistiek hoogst relevant. In zijn arrest zet het Gentse hof van beroep substantiële bakens uit voor onderzoeksjournalistiek. En het formuleert inspirerende beschouwingen over de verhoudingen tussen gerecht en pers in het algemeen. Wegens een en ander is een herlezing van het Gentse arrest van 25 juni de moeite meer dan waard.
Even terugspoelen. Op 5 september 2018 zond de VRT in haar duidingsprogramma Pano een reportage uit over Schild & Vrienden. Die rechtsextremistische organisatie, aangevoerd door voormalig Vlaams Belang-kamerlid Dries Van Langenhove, bleek er achter de schermen een uitgesproken racistisch, nazistisch en Holocaustontkennend discours op na te houden. Dat bleek ontegensprekelijk uit de geheime chatgroep op Facebook die Schild & Vrienden er op nahield, en die volgens Pano 847 leden telde. Daarnaast was er nog een groep met 190 leden actief op het afgesloten sociale netwerk Discord.
Al de dag na de Pano-reportage, op 6 september 2018, vorderde het parket een gerechtelijk onderzoek tegen Van Langenhove en onbekenden. En nog diezelfde dag toog een onderzoeksrechter aan het werk, met een bezoek aan de VRT en een getuigenverhoor van journalist Tim Verheyden, die de reportage had gepresenteerd. Bij die gelegenheid overhandigde de VRT aan de onderzoeksrechter een usb-stick met de berichten van de Discordgroep van Schild & Vrienden. Een paar weken later verkreeg de gerechtelijke politie van de VRT een kopie van de gegevens van de afgeschermde Facebookgroep, die Pano voor haar reportage had gebruikt.
Ettelijke onderzoeksdaden en twee processen later leidde dat tot vijf veroordelingen. Van Langenhove kreeg finaal 12 maanden cel met uitstel op en een boete van 16.000 euro. Maar vooraleer het zover kwam, hadden de rechters een hele reeks procedurele horden te nemen. Zijn reputatie getrouw pakte Van Langenhoves advocaat Hans Rieder royaal uit met fouten bij het strafonderzoek, niet nageleefde termijnen en bevooroordeelde magistraten. Het verweer betrof in ruime mate ook de VRT, die de rechtszaak met haar Pano-reportage aan het rollen had gebracht. Voor het Gentse hof van beroep zat er niets anders op dan nauwgezet op de kritieken in te gaan. Het procedureluik in het arrest van 25 juni omvat zowat de helft van de ruim honderd pagina’s.
‘Onwettig bewijs’
Primair verweet Van Langenhove het Gentse gerecht – parket en onderzoeksrechter voorop – om zich te hebben gebaseerd op informatie die de VRT illegaal te pakken had gekregen. Zo hadden de VRT-journalisten ingebroken in afgesloten en dus private communicatiekanalen van Schild & Vrienden op Facebook en Discord. Ze hadden hun informaticasysteem ‘gehackt’. Op de koop toe hadden ze de resultaten van hun zoekacties in de Pano-reportage nog eens publiek gemaakt ook. Voor Van Langenhove/Rieder leverde dat evenveel inbreuken op de strafwetgeving op. En meer dan dat: al die onwettigheden reduceerden de bewijswaarde van de door de VRT en in het verlengde daarvan ook door justitie ingewonnen informatie tot nul.
Het Gentse hof van beroep omzeilt de kwestie enigszins, door in het midden te laten of de VRT-journalisten misdrijven hebben gepleegd. Tijdens het strafonderzoek was immers aan het licht gekomen dat ene V als bron voor de VRT-journalisten had gefungeerd. Als lid van Schild & Vrienden had hij toegang tot zowel de Facebook- als de Discordgroep van de organisatie. Volgens Van Langenhove had ‘mol’ V zijn logingegevens aan de journalisten doorgespeeld, wat uitliep in strafbare hacking. Maar het hof van beroep zegt daar niet zo zeker van te zijn: evengoed kon V de Facebook- en Discordgegevens op een usb-stick aan de journalisten hebben bezorgd. Van Langenhove probeerde nog: dan had justitie de journalisten toch gewoon moeten vragen hoe ze aan de informatie waren geraakt? Het antwoord van de rechters is negatief: journalisten hebben een wettelijk erkend recht om hun informatiebronnen te verzwijgen.
En zelfs als het bewijsmateriaal onwettig verkregen zou zijn, betekent dat nog niet dat het onbruikbaar zou zijn als bewijs, vervolgt het hof van beroep in een essentiële passage. De misdrijven die bij Schild & Vrienden werden vastgesteld, zijn nu eenmaal ‘zeer ernstig’ en vormen ‘een bedreiging voor een vreedzame samenleving, waarin geen plaats is voor racisme en discriminatie’. Daarom ‘zou het kennelijk onevenredig zijn de per hypothese onregelmatig bekomen digitale gegevens die deze misdrijven onthullen, te weren.’
Overigens baseerde justitie zich niet enkel op de door de VRT doorgespeelde informatie. Het hof van beroep wijst erop dat er ook getuigen werden gehoord, huiszoekingen werden uitgevoerd, deskundigen werden aangesteld en nog ander bewijsmateriaal werd verzameld. Voor de veroordelingen leverde dat meer dan voldoende bijkomende informatie op.
Informatie vervalst?
Volgens Van Langenhove was er nog meer aan de hand. De VRT-journalisten zouden de informatie over Schild & Vrienden die ze aan justitie doorspeelden hebben ‘gemanipuleerd’ en ‘vervalst’. Maar ook dat verweer overtuigde de rechters niet. Een gerechtelijk deskundige onderzocht de geleverde Discordgegevens en besloot dat die authentiek waren en daadwerkelijk aan de betrokken leden van Schild & Vrienden konden worden toegeschreven. Voor de Facebookgegevens was dat technisch niet mogelijk, omdat Facebook de historische data van de intussen verwijderde chatgroep Schild & Vrienden stevig afschermde. Niettemin werd ook de authenticiteit van die gegevens nadien bevestigd door het verhoor van de betrokken Schild & Vrienden-leden. Van enig ‘pro-actief rechercheren’ door de VRT – zo had Van Langenhove het genoemd – was volgens de rechters dan ook geen sprake. En hoe dan ook deed het eventuele ontbreken van berichten of bijlagen niets af aan de relevantie van de wel aanwezige informatie.
Nu had de VRT de Facebookbestanden die ze aan justitie bezorgde wel degelijk wat bewerkt, zo stelde een gerechtelijk deskundige vast. Hier en daar was een gegeven inderdaad gewist. Maar daar had de omroep een goede reden voor, stelt het Gentse hof van beroep vast: de bescherming van de journalistieke bron – opnieuw. Volgens de rechters betekent dat overigens geenszins dat de bestanden op andere manieren zouden zijn bewerkt, laat staan vervalst.
Van Langenhove kondigde aan in cassatie en desnoods naar het Europese Mensenrechtenhof in Straatsburg te gaan. Daar zullen alle procedurekwesties ongetwijfeld opnieuw op tafel worden gelegd. In afwachting verdient het arrest van het Gentse hof van beroep het om school te maken. Niet enkel omdat het ten gronde een duidelijke lijn trekt tussen aanvaardbare opinies en strafbare haatspraak, maar ook wegens zijn klare en pertinente inzichten in de delicate verhoudingen tussen gerecht en pers.
Pol Deltour is journalist en auteur van het handboek Recht voor de pers over mediarecht en journalistieke deontologie (uitgeverij Owl Press). Tevens doceert hij aan de journalistiekopleidingen van de KUL en de VUB.