Topmagistraten Guido Vermeiren en Bart Willocx: ‘Ons instituut wordt op een sluipende manier ondergraven’

 Al sinds april voeren rechters en parketmagistraten op allerhande manieren actie tegen de regering. Helemaal vooraan in dat protest lopen Bart Willocx, eerste voorzitter van het Antwerpse hof van beroep, en Guido Vermeiren, procureur-generaal in Antwerpen.

Twee topmagistraten dus, die zich tijdens een lang en diep gesprek met Knack buitengewoon scherp uitlaten over de regering in het algemeen, de bevoegde minister Annelies Verlinden in het bijzonder. ‘We doen dit niet graag en we zijn het ook niet gewoon’, zegt Vermeiren. ‘Maar we denken dat we geen andere keuze hebben. Wij kaarten onze problemen al jaren op een meer terughoudende manier aan. Maar er wordt gewoon niet geluisterd.’

Jullie protest kwam er nadat bekend was geraakt dat de pensioenhervormingen van de federale regering ook het pensioen van magistraten zullen treffen. Het zou wel eens kunnen dat nogal wat burgers daardoor weinig begrip hebben voor dat protest. Bijna niemand krijgt een hoger pensioen dan magistraten.

Bart Willocx: Ik begrijp het onbegrip. Onze pensioenen zijn, ook als ze straks stevig worden afgeroomd, inderdaad bovengemiddeld hoog. Maar evengoed begrijp ik dat mijn collega’s hier heel boos van worden. Zoals bekend kampen wij met een groot tekort aan rechters. Als korpschef van de rechters en parketmagistraten proberen Guido en ik voortdurend goede juristen te overtuigen om rechter te worden.

Daar is best wat overtuigingskracht voor nodig, want in de meeste gevallen betekent het dat ze véél moeten inleveren en zeker niet minder hard moeten werken. En dan zwijg ik nog over de werkomstandigheden die – ik zal het proper zeggen – niet altijd zo fijn zijn.

Als ik mensen kan overtuigen, dan is dat in de eerste plaats met het argument dat het een prachtig, maatschappelijk zinvol beroep is, met veel intellectuele vrijheid. Het financiële is voor niemand van ons de hoofdzaak. Maar het speelt, zoals in elke beroepsgroep, natuurlijk wel een rol. Om mensen over de streep te trekken heb ik altijd gezegd dat ze minder zullen verdienen, maar dat dit deels gecompenseerd wordt door een mooi pensioen. Van dat pensioen wordt nu, zonder enig echt overleg, een fors deel afgenomen. Wel, ik snap dat die mensen zich dan bedrogen voelen.

Vergeet niet: dit zijn mensen die in de rechtbank dagelijks mensen moeten veroordelen omdat ze een contract niet hebben nageleefd. Ze begrijpen niet dat de overheid wél eenzijdig hun contract heel grondig kan veranderen. Justitie moet bekwame mensen met ervaring kunnen aantrekken, maar toont zich zo een heel onbetrouwbare werkgever.

Guido Vermeiren: We hebben die ervaring en specialisatie meer dan ooit nodig, want de rechtspraak wordt er zeker niet eenvoudiger op. Maar tegenover die ervaring en specialisatie moet natuurlijk ook een redelijke vergoeding staan. Anders riskeren we dat de meest bekwame en ervaren mensen voor de advocatuur zullen kiezen.

Waardoor, om een voetbalvergelijking te gebruiken, een team uit de middenmoot het telkens moet opnemen tegen Real Madrid?

Willocx: Dat gevaar bestaat, ja. Eigenlijk is het nu al vaak een ongelijke strijd. Denk aan zaken waarbij een gefortuneerde beklaagde een heel bataljon topadvocaten in de arm kan nemen. Die advocaten staan dan tegenover een of drie magistraten voor wie die zaak in die week maar een van de vele is. Voorlopig lukt ons dat nog, maar wanneer de instroom van magistraten te beperkt wordt, zal de kwaliteit van onze justitie daar zeker onder lijden. Iedereen wil toch dat zijn zaak door een zo bekwaam mogelijke magistraat wordt behandeld?

Vermeiren: We zien dat ook bij grote drugszaken, zoals Sky ECC. Je krijgt hier te maken met een leger advocaten dat alle mogelijke technische procedurekwesties inroept. Wij zetten daar onze beste, gespecialiseerde magistraten tegenover, en die krijgen dat gelukkig nog wel gebolwerkt. Maar je vraagt van hen meer dan je menselijk gezien zou mogen vragen. Ze krijgen dit alleen rond door elke avond en elk weekend door te werken.

Daar komt nog bij dat die advocaten vandaag bijna allemaal artificiële intelligentie gebruiken, een wapen waar wij nog niet over beschikken. Dat is misschien wel de beste illustratie van wat er bij ons fout loopt. Terwijl advocaten dankzij AI op enkele minuten besluiten kunnen maken, moeten onze rechters daar telkens op de traditionele manier op antwoorden. Zo dreigt ons systeem vast te lopen. Mensen beseffen het te weinig, maar als wij niet meer kunnen volgen, komt de veiligheid van de hele samenleving in gevaar.

Willocx: Om maar te zeggen, dit gaat over veel meer dan alleen ons pensioen. Het gaat eerst en vooral over de jarenlange verwaarlozing en onderfinanciering van justitie. Over justitie die dreigt vast te lopen.

Vermeiren: Die verwaarlozing treft trouwens niet alleen ons, maar ook al onze ketenpartners. Ook daar zien we mensen die niet meer voor justitie willen werken, om de eenvoudige reden dat hun facturen niet betaald worden. Ik denk bijvoorbeeld aan een uitstekende gerechtspsychiater uit Limburg. Ik heb het maximale gedaan om zijn facturen betaald te krijgen, tot hij er genoeg van had en ermee gestopt is. Dat kon ik hem moeilijk kwalijk nemen. Het ging over onbetaalde facturen waar hij ondertussen wel btw op moest betalen.

Willocx: Het resultaat zal zijn dat we op den duur geen goede psychiaters meer zullen vinden. Of dat de weinige die zijn overgebleven hun werk alleen oppervlakkig kunnen doen. Terwijl hun analyses natuurlijk van levensbelang zijn. Wij rechters gaan voort op hun adviezen om te besluiten of mensen al dan niet vastgehouden moeten worden. Ik hoef u waarschijnlijk niet uit te leggen dat een fout advies verstrekkende gevolgen kan hebben.

Vermeiren: Bovendien laten die adviezen vaak maanden op zich wachten. In afwachting van zo’n advies houden we die mensen vast, omdat we zonder niet weten wat het risico is voor de maatschappij. Dat betekent dus ook dat wij mensen soms onnodig een half jaar opsluiten in de gevangenis, en zo bijdragen aan de overbevolking ervan. Dat zijn toch heel fundamentele dingen.

Het gaat erover dat wij een veilige samenleving kunnen blijven garanderen. Dat wij de mensenrechten kunnen blijven respecteren. Dat iemand geen zes maanden in een overbevolkte gevangenis moet zitten omdat de psychiater geen tijd had om zijn verslag te schrijven. Als wij er niet in slagen om die kerntaken naar behoren uit te voeren, zal het vertrouwen in justitie en de rechtsstaat nog verder afnemen.

Minister van Justitie Annelies Verlinden (CD&V) werpt tegen dat ze de budgetten heeft verhoogd. Ze verwijst ook naar het Paasakkoord, waarin maatregelen en extra middelen werden afgesproken om de overbevolking van de gevangenissen tegen te gaan.

Vermeiren: Het klopt dat er een verhoging is van het budget, maar die is ruim onvoldoende om een structureel verschil te maken.

Willocx: Het regeerakkoord voorziet onvoldoende budgetten, toont onvoldoende visie en bevat nauwelijks concrete plannen voor de vele grote problemen binnen justitie. Dat beperkte extra budget is net voldoende om te blijven ploeteren in de onwerkbare omstandigheden waar we nu in werken. Voor mij en veel van mijn collega’s laat het nog maar eens zien dat de politiek over het algemeen weinig respect heeft voor wat we moeten doen, en te weinig ambitie en visie toont voor justitie.

De pensioenkwestie heeft dat idee alleen maar versterkt. Justitie is een weinig geliefd departement. Dat merk je ook aan de uitspraken van sommige politici. Sommigen vinden het vervelend dat wij onafhankelijk zijn en ze weinig vat op ons hebben. Terwijl dat nu eenmaal essentieel is.

Er is één departement dat, na jaren van onderfinanciering, plots wél miljarden extra krijgt.

Vermeiren: Ik zie dat ook. Blijkbaar is er wat defensie betreft plots wél een soort sense of urgency ontstaan. Dat is opmerkelijk, want de meest directe bedreiging zijn toch de cyberaanvallen. Die worden opgevangen door justitie, niet met F-35’s.

Om een sense of urgency voor justitie te creëren is er wellicht een nieuwe schok nodig.

Willocx: Dat zou jammer genoeg kunnen. Je zag dat ook na de aanslagen in Zaventem en Brussel. Toen konden er plots wel budgetten worden vrijgemaakt. Maar goed, ook dat was niet fundamenteel. Justitie gaat trouwens over veel meer dan alleen veiligheid. Het is ook een vorm van dienstverlening. Als mensen conflicten hebben, is het onze taak om die zo goed als mogelijk uit de wereld te helpen. Een beetje zoals gezondheidszorg voor genezing moet zorgen.

Vermeiren: Ik denk dat mensen het probleem ook onvoldoende zien omdat het systeem – voorlopig – nog min of meer werkt. Pas als het in elkaar klapt, zal dat besef ten volle doordringen. En dat is net wat we willen vermijden. Daarom hebben we onze acties ook ‘5 voor 12’ genoemd. Als we niet opletten, neemt de georganiseerde criminaliteit het over. Ik heb het dan in de eerste plaats over de drugscriminaliteit, die hoofdzakelijk in Antwerpen welig tiert.

Om een concreet idee te geven: de afgelopen 5 maanden hebben we 62 dossiers moeten behandelen waarin sprake was van ernstige bedreigingen. Dat gaat dan vooral over mensen die in de haven werken, benaderd worden door drugscriminelen, en bedreigd worden omdat ze medewerking weigeren.

Willocx: We hebben het over zeer ernstige feiten, die we onmogelijk onbehandeld kunnen laten. Als je hier laat begaan, krijg je toestanden als in Nederland, waar een journalist en een advocaat zijn vermoord. Om te vermijden dat criminelen de wet gaan dicteren, moeten we kunnen blijven volgen. Daar is, toch op papier, iedereen het over eens. Alleen volgen de nodige middelen niet. En ik heb het dan niet alleen over middelen voor justitie. Dit is een probleem dat je niet enkel kunt oplossen vanuit justitie. Er is een globale visie en aanpak nodig. En die aanpak moet helemaal vooraan in de keten beginnen. Idealiter vermijden we dat jongeren in de molen van justitie terechtkomen.

Vermeiren: Een van de grote problemen is de grote aantrekkelijkheid van een criminele carrière op jongeren. Je leest soms berichten over 14-jarigen die drugs uithalen in de haven, maar we komen in onze dossiers al 12-jarigen tegen. Wat doen we met die jongeren?

Willocx: In te veel gevallen komt de reactie van justitie nu te laat op gang en is ze niet effectief: het eerste feit klasseren we als een jeugdzonde, bij een tweede vergrijp zal er misschien een werkstraf komen, of een minnelijke schikking. Bij een volgende een probatie. Tot ze op hun 20^e het feit te veel plegen en de gevangenis ingaan. Dan is het moeilijk om uit de neerwaartse spiraal te ontsnappen. Je moet sneller en intensiever op hun gedrag proberen in te grijpen.

Vermeiren: Het is cruciaal dat we na dat eerste feit – dus zo vroeg mogelijk – meteen ingrijpen. Daarmee bedoel ik niet zwaar strafrechtelijk ingrijpen, maar ingrijpen op de omgeving. Zorgen voor begeleiding en opvolging. Als je dat niet doet, zal zo’n jongere jarenlang denken dat hij wel zijn gang kan gaan. Tot het echt misgaat, en wij niks anders kunnen doen dan hem opsluiten.

Dat kan en moet anders, maar daarvoor zijn, zoals Bart al zei, een globale visie en aanpak nodig. Dat geldt trouwens niet alleen voor jongeren. Als, zoals in Brussel, mensen op straat slapen en er geen opvang en voedsel is, verzeilen ze automatisch in de criminaliteit. Door die criminaliteit te bestraffen zul je het probleem niet oplossen. Dus ja, wij vragen meer geld, maar we vragen vooral een visie en een plan. We zullen de huidige problemen niet alleen oplossen met extra magistraten en een nieuw computerprogramma.

Willocx: Ik zou nog iets over die jongerenproblematiek willen zeggen. In een aantal zaken waar jongeren bij betrokken waren, is het woord klassenjustitie gevallen. Ik begrijp de gevoeligheid, en het is goed dat daar discussie over bestaat. Er zou ook meer onderzoek ter zake moeten zijn.

Maar het is echt wel zo dat in onze rechtbanken jongeren, van welke afkomst of klasse ook, veel kansen krijgen. Er zal wel altijd rekening gehouden worden met de context. Een rechter zal altijd kijken of, bijvoorbeeld, een kleine drusgdealer nog naar school gaat, werk heeft of een adres. Als die context oké is, zal dat meespelen in het uiteindelijke oordeel. Omgekeerd kan het zijn dat, als de context erg fragiel is, we strenger zullen oordelen. Want het is natuurlijk ook onze taak om de samenleving veilig te houden.

Vermeiren: Je kunt dat onrechtvaardig noemen, en in zekere zin is het dat ook, maar dan kun je de bal terugkaatsen naar de samenleving, waarin de ene ontegensprekelijk meer kansen krijgt dan de andere. 

Het woord klassenjustitie viel onder meer in de veelbesproken zaak van een student geneeskunde in Leuven die zich volgens de rechters schuldig had gemaakt aan verkrachting. Toch kreeg hij geen straf, onder meer omdat hij, aldus de rechters, ‘getalenteerd’ is.

Vermeiren: Dat was wat ongelukkig geformuleerd.

Willocx: De indruk werd gewekt dat hij geen straf kreeg omdat hij geneeskunde studeert. Maar zoals ik net zei: rechters houden altijd rekening met de context, óók als het gaat over mensen in zwakkere posities. Ze zullen bijvoorbeeld altijd kijken naar de persoonlijkheid of de voorgeschiedenis. Wij hebben ook een systeem van opvolgkamers, waarbij we beklaagden de kans geven om hun situatie aan te pakken, en waarbij we pas oordelen nadat het traject al dan niet succesvol is afgewerkt. We zouden dat systeem nog veel vaker willen gebruiken. Maar daarvoor heb je meer begeleiding nodig, en dat kost geld dat er niet is.

Jullie hebben er zelf al even naar verwezen. Sommige politici stellen vandaag openlijk vragen bij vonnissen. Zo had CD&V-voorzitter Sammy Mahdi kritiek op de ‘werkstrafjes’ voor de Reuzegommers.

Vermeiren: Als het gaat over individuele dossiers denk ik dat er een zekere terughoudendheid moet zijn. Ook omgekeerd: magistraten moeten terughoudend zijn in hun kritiek op wetgeving. Dat is van groot belang. Wat hier op het spel staat, is het vertrouwen in de democratische rechtsstaat, en dat daalt sowieso al. Door te praten over ‘activistische rechters’ of ‘werkstrafjes’ gaat dat vertrouwen nog verder de dieperik in.

Bovendien zie je dat zulke uitspraken vaak getuigen van een gebrekkige kennis van het volledige dossier. Als men commentaar geeft, zou men toch minstens moeten weten waar het precies over gaat. Een politicus die, na kennisname van een vonnis, nog altijd vindt dat er iets schort, kan altijd initiatieven nemen om de wet aan te passen.

Politici mogen geen kritiek hebben op rechters?

Willocx: Natuurlijk mag er discussie zijn. Maar je mag wel verwachten dat die discussie wordt gevoerd met enige kennis van het dossier, en niet op basis van een krantenkop. Vonnissen komen er pas nadat er een grondig debat is geweest. En een verhaal heeft altijd meerdere kanten. Die veelkantigheid vloekt natuurlijk met de huidige polarisering op sociale media. Soms heb ik de indruk dat politici hun standpunt vooral laten afhangen van wat populair zou kunnen zijn op sociale media. Dat is zonder meer een gevaar voor de rechtsstaat. En die staat al onder druk.

Wij hebben onvoldoende middelen, waardoor we niet alles kunnen doen wat nodig is om het vertrouwen in de rechtsstaat te verhogen. Tegelijk zit je – ik denk dat iedereen dat wel aanvoelt – in een speciaal tijdsgewricht, waarin waarden als onafhankelijke rechtspraak ter discussie worden gesteld of, zoals in het Amerika van Trump, simpelweg aan de kant geschoven. Als je voortdurend zonder veel grond over ‘activistische rechters’ praat, ondermijn je mee het vertrouwen in een systeem. Dat systeem is in oorsprong gemaakt om burgers tegen willekeurige overheidsmacht te beschermen. Beseffen we voldoende hoe belangrijk dat is? Als individu hebt u vandaag gelukkig nog altijd het recht en de mogelijkheid om u tegen die overheid te laten beschermen door een instantie die onafhankelijk is.

Niet alleen in Amerika worden de grenzen afgetast. Dichter bij huis was er bijvoorbeeld Nicole de Moor (CD&V), de vorige staatssecretaris voor Asiel en Migratie. Toen de Raad van State oordeelde dat ze volgens de wet opvang moest bieden aan mannelijke asielzoekers, legde ze dat oordeel demonstratief naast zich neer. 

Willocx: Ik vond dat onbegrijpelijk. Als ministers de wet en talloze juridische uitspraken negeren, welk signaal geef je dan aan burgers, van wie je toch verwacht dat ze de wet respecteren?

Vermeiren: Dat was zonder meer verontrustend. Ik hoop dat ondertussen duidelijk is dat onze acties ook hierover gaan. Op een sluipende manier is men ons instituut aan het ondergraven. Ik hoop maar dat mensen nog begrijpen hoe gevaarlijk dat wel is.

.