Wordt de zomer van 2022 het kantelmoment in de manier waarop we over water nadenken? Hydroloog Marijke Huysmans (VUB) hoopt het in elk geval. ‘Het is onbegrijpelijk hoeveel gemeentes hun voetbalpleinen nog besproeien met drinkwater.’
U beseft het misschien niet, maar u staat met uw voeten bovenop een gigantische watervoorraad. Denk niet aan ondergrondse rivieren of meren – grondwater dat vijf meter per jaar verschuift, beweegt volgens experten al snel – maar zie het eerder als een groot reservoir waarin miljarden liters water opgeborgen zitten tussen poriën en zandkorrels, verstopt in spleten en tussen gesteenten. Maar zo veel meer weten we eigenlijk niet over grondwater, zegt Marijke Huysmans. Sinds jaar en dag noemt de hydroloog grondwater haar passie. ‘Puur wetenschappelijk ben ik geïnteresseerd in het mysterieuze karakter ervan. Hoewel grondwater 97 procent van al het zoete, vloeibare water op aarde uitmaakt, ziet niemand het. Dat onzichtbare wil ik zichtbaar maken.’
Ironisch genoeg moest de situatie van onze waterbalans eerst penibel worden vooraleer er een bredere interesse kwam in de passie van de VUB-professor. ‘Tien jaar geleden zaten mijn vakken vol internationale studenten, er waren nauwelijks Vlamingen bij. Door de problematiek zie ik nu stijgende studentenaantallen. Een hele goede zaak, want grondwater vereist nog veel onderzoek.’
Als expert volgt Huysmans de werking van de Vlaamse droogtecommissie van nabij op, die vorige week geen nieuwe maatregelen trof, maar een sombere waarschuwing voor de maand september de wereld instuurde. Zonder ‘significante neerslag’ zijn drastische maatregelen onafwendbaar, klonk het.
Weet u al of het ‘significant’ gaat regenen?
Marijke Huysmans: Elke voorspelling voor een periode van langer dan tien dagen is onzeker. Maar voorlopig verwachten we geen regen. Volgens de droogtecommissie zitten we nu in code oranje, maar eigenlijk is het al donkeroranje. Het gaat heel spannend worden, en niet op een leuke manier. (wijst naar buiten) Dit is echt, het gebeurt nú.
Wat staat er ons dan te wachten in september?
Huysmans: Op dit moment zijn de meest kritieke punten de Maas en het Albertkanaal, dat door de Maas wordt gevoed. Het Maasverdrag met Nederland stelt dat zodra het debiet onder de 30 kubieke meter per seconde duikt – waar we niet ver van af zitten – we bepaalde onttrekkingen door bedrijven moeten reduceren. Dat betekent dat een aantal activiteiten bij bedrijven kan worden stilgelegd. Die maatregel geldt ook voor de drinkwatermaatschappij die water onttrekt, want hoewel het niet breed bekend is, komt maar liefst 40 procent van ons drinkwater uit het Albertkanaal.
Lekken in de drinkwaterleidingen betekenen geen verlies, want dat water sijpelt terug de grond in.
Bestaat de kans dat er ergens in Vlaanderen geen water meer door de kraan zal stromen?
Huysmans: Dat denk ik niet, maar er kunnen wel beperkingen komen op het gebruik van water, zoals het beruchte sproeiverbod – officieel een verbod op ‘niet-essentieel verbruik’. Dat is ook enigszins logisch. Als je beperkingen oplegt aan de landbouw, industrie en scheepvaart, zou het onhoudbaar zijn dat elke burger zijn gazon mag blijven besproeien.
Tot nu toe noemde de Vlaams Milieumaatschappij een sproeiverbod vooral een symbolische maatregel.
Huysmans: De kwestie leeft enorm. Net voor dit interview sprak iemand me er al over aan bij het koffieapparaat. (lacht) Ook binnen de landbouw gaat het over de tongen. Terwijl burgers hun auto mogen blijven wassen en golfterreinen besproeid worden, mogen landbouwers geen water uit de beek halen om hun groenten water te geven. Maar de reden waarom het sproeiverbod er nog niet is, is simpel: ons watergebruik valt mee. Tijdens vorige droge zomers zagen we enorme pieken in kraanwaterverbruik, soms tot de helft meer. Nu niet, en dat heeft ons verrast.
We springen dus al zuiniger om met water?
Huysmans: Dat hoop je dan. Misschien beseffen mensen nu dat je gras bewateren weinig zin heeft, en het ook veel geld kost. In mijn eigen wijk zijn zowat alle gazons geel of bruin. Het is ook gewoon dom, droogte of geen droogte. Ik wil sproeischaamte niet per se bevorderen, maar men ziet iemand met een groen gazon nu als een waterverspiller. Ook het coronajaar 2020 kan er voor iets tussen zitten. Het klinkt logischer dat er meer zwembadjes werden gevuld op een moment dat mensen amper konden reizen. Maar ik vrees dat er ook minder positieve redenen zijn voor het lage waterverbruik.
Zoals?
Huysmans: Ik hoop dat het verbruik niet is gedaald omdat veel mensen een privégrondwaterput hebben. Die putten zetten extra druk op het grondwater en zetten niet aan tot rationeel watergebruik, want je hebt eigenlijk gratis water. We zien dat de installateurs gouden zaken doen. In principe kunnen enkel erkende boorbedrijven zulke putten plaatsen, en moeten ze die ook melden. In de praktijk weten we dat er cowboys zijn die die vereisten aan hun laars lappen. Die bedrijfjes maken misbruik van de bewustwording rond de droogteproblematiek. In de strijd tegen het watertekort zijn regenwaterputten de beste oplossing voor gezinnen. Door regenwater te gebruiken om kleren te wassen of de toiletten door te spoelen, kun je de helft van je watergebruik besparen.
Waar gaat ons regenwater op dit moment naartoe?
Huysmans: Het merendeel van de neerslag die valt, verdwijnt via evapotranspiratie: ofwel verdampt het, ofwel wordt het opgenomen door planten en gewassen. Ongeveer 7 procent stroomt via het land af naar waterlopen of riolen naar de zee. 30 procent trekt dan weer in de grond om het grondwater te voeden. Ons drinkwater komt ongeveer voor de helft uit het grondwater en voor de helft uit rivieren en kanalen. We importeren ook uit buurregio’s, zoals Wallonië.
U deelt dit soort informatie graag op Twitter of op uw persoonlijke blog. Waarom doet u dat?
Huysmans: Omdat er heel veel misverstanden bestaan. Je hoort mensen vaak zeggen dat het water waarmee ze het gazon besproeien toch in de grond sijpelt. Ze vragen zich af wat daar mis mee is, aangezien het een gesloten circuit zou zijn. Maar dat klopt dus niet, want evapotranspiratie neemt de grootste hap uit de waterbalans. Slechts een kleine fractie van het sproeiwater sijpelt uiteindelijk de grond in.
Terwijl golfterreinen besproeid mogen worden, mogen landbouwers geen water uit de beek halen om hun groenten water te geven.
Hoe zijn we in deze penibele situatie beland? Regent het minder?
Huysmans: Het regent méér dan vroeger. Helaas zien we een verschuiving in de seizoenen. We krijgen drogere zomers en nattere winters. Daardoor zullen we meer te maken hebben met zowel droogte als overstromingen. Ook onze ruimtelijke ordening speelt mee. Ongeveer 16 procent van Vlaanderen is verhard. Dat is veel meer dan regio’s in Nederland of Duitsland die een gelijkaardige bevolkingsdichtheid en welvaart hebben. Ook buiten het verstedelijkte gebied is het hele landschap zo ingericht dat water zo snel mogelijk zou afstromen in een gracht of riool. Samengevat: op jaarbasis valt er genoeg regen, maar we kunnen het niet voldoende vasthouden. Om weerbaarder te worden tegen wateroverlast moeten we heel gelijkaardige dingen doen als tegen droogte: water veel trager laten afstromen zodat het kan infiltreren.
Waarom komt er in veel drogere plekken als Andalusië dan toch water uit de kraan?
Huysmans: Zelfs in veel drogere regio’s dan Andalusië stroomt er water uit de kraan, dat klopt. Maar dat is niet evident, want dat betekent dat ze het grondwater overexploiteren of dat ze zeewater ontzilten. Ontzilting is niet enkel duur en energie-intensief – met de huidige energiekosten helemáál oninteressant – maar nadat het zout en andere rotzooi uit het zeewater is gehaald, blijft er afval over. Beeld je een soort pekel in die je terug de zee in moet lozen. Daarmee verwoest je het zeeleven. Bovendien is er in Andalusië een andere natuur en landbouw dan bij ons en gaat het waterprobleem over veel meer dan water uit de kraan.
U verwees zopas naar de verharding. Kunnen we vooruitgang boeken met de huidige verhardingsgraad, of moeten we massaal beginnen te ontharden?
Huysmans: We moeten veel verschillende dingen doen. Er is een reden waarom er 70 verschillende maatregelen in de Vlaamse Blue Deal staan. Ontharden is een deel van de oplossing. We moeten af van kale pleinen, die eigenlijk betonvlaktes zijn. Er zijn ook veel zinloze wegen die nergens heengaan of heel weinig gebruikt worden. In het straatbeeld zie je nu meer halfdoorlaatbare tegels of wadi’s, kleine vijvers waar het water langzaam kan intrekken. Ook groene tuinen zijn beter, dus breek gerust tegels uit. Waar we wel nog verharden, moeten we ervoor zorgen dat de regen wordt gebruikt via regenwaterputten of ter plaatse kan infiltreren. En natuurlijk moeten we gewoon minder water verbruiken.
‘De meeste waterbesparingstips zijn bullshit’, schreef ondernemer Louis De Jaeger in Knack. Zo is er voor de productie van een vleeshamburger zo’n 1540 liter water nodig. Als je die hamburger inruilt voor een veggieburger, kun je met een gerust gemoed 12 keer een bad nemen.
Huysmans: Daarmee haalt hij verschillende zaken door elkaar. Op wereldschaal wordt het merendeel van het water inderdaad gebruikt in de voedselproductie, en daarbij heeft vlees een relatief grote watervoetafdruk. Een nuance is dat in die 1540 liter ook de regen vervat zit die op het gras valt dat de koe opeet. Dat kun je moeilijk als ‘verlies’ zien. Maar belangrijker is dat het Vlaamse verhaal anders in elkaar zit. 65 procent van het grondwater dat we oppompen dient om drinkwater van te produceren. En van dat drinkwater gaat 70 procent naar gezinnen, en slechts een kleinere fractie naar de landbouw en industrie. Als je weet dat de helft van ons leidingwater uit hemelwater zou kunnen bestaan, dan zou een gedragswijziging bij gewone huishoudens een enorme winst opleveren. Ik volg Louis wel in zijn kritiek op de ridicule waterbesparingstips die in de media komen. Mij zal je nooit horen zeggen dat je in de douche moet plassen.
Waarom niet? Iedere keer dat je minder doorspoelt, win je toch een hoeveelheid water?
Huysmans: Ja, maar dat gaat niet het grote verschil maken. Dat gebeurt pas als iedereen het toilet met hemelwater zou doorspoelen. Het gaat ook niet enkel om gezinnen. In scholen, sportcomplexen en kantoren wordt er nog heel weinig hemelwater gebruikt. Het is onbegrijpelijk hoeveel gemeentes hun voetbalpleinen nog besproeien met drinkwater in plaats van met hemelwater.
‘Men ziet iemand met een groen gazon nu als een waterverspiller.’
Hoe realistisch is het dat mensen nog regenwaterputten van enkele duizenden euro installeren terwijl de energiefactuur explodeert?
Huysmans: In eerste instantie is het belangrijk om de mensen die het zelfs zonder subsidies kunnen betalen, te overtuigen. Ik heb twee grote regenwaterputten, een infiltratieput, een warmtepomp en zonnepanelen. Natuurlijk kan niet iedereen zich dat veroorloven, maar ik vind dat ik dat moet doen. Daarnaast moeten we ook kijken naar regenwateropvang op wijkniveau of per appartementsblok in de vorm van een ondergronds bassin. Op de Antwerpse Gedempte Zuiderdokken werkt men aan een collectieve hemelwaterput die zal dienen voor de groendienst, bijvoorbeeld om bomen te bewateren. Zulke initiatieven maken een groot verschil.
Een partij als Groen pleit voor een drainagestop in de landbouw.
Huysmans: Op zich is het logisch dat er drainagesystemen zijn. Op een waterzieke grond kun je niet oogsten met een tractor. Maar nu draineren we het hele jaar door, ook wanneer er niet wordt gezaaid of geoogst. Er zijn nu steeds meer projecten waarin men met peilgestuurde drainage werkt. Het idee is dat je enkel draineert wanneer het nodig is. De landbouw staat hier voor open, er is echt een mentaliteitswijziging gebeurd. De boeren zijn bij de eerste slachtoffers van de droogte.
Moeten we niet meer doen tegen lekken in de drinkwaterleidingen? Naar schatting verliezen we zo jaarlijks 56 miljard liter water.
Huysmans: Een van de maatregelen van de Blue Deal is het terugdringen van lekken, die kunnen opgespoord worden door robots en zelfs satellieten. Maar het is onmogelijk om ze allemaal te herstellen. Daarmee is ook niet de grootste winst te boeken. Het zou enorm veel kosten om dat laatste lekske te repareren, en dat geld kun je beter in andere maatregelen steken. Puur op het vlak van de waterbalans betekenen de lekken ook niet echt een verlies, want dat water sijpelt terug de grond in.
Is het nog van deze tijd dat bouwwerven water oppompen, de zogenaamde bemalingen?
Huysmans: Tot een aantal jaren geleden wist ik ook niet of de verontwaardiging over bemalingen in verhouding was tot het aantal liter dat ze wegsluizen. Twee jaar geleden hebben we dan toch geprobeerd om het in kaart te brengen. Op een bepaald moment dacht ik dat ik aan het dubbeltellen was, want het cijfer bleef maar stijgen. Uiteindelijk kwamen we aan een getal van 60 miljoen kubieke meter per jaar, of 60 miljard liter, waarvan het merendeel in een gracht of riolering wordt geloosd. Eigenlijk zegt de wet dat het de allerlaatste optie zou mogen zijn, maar de facto zien we dat het de eerste is. Al moet ik zeggen dat de transitie is ingezet, al was het maar omdat de hele sector plots een voorbeeldfunctie heeft gekregen in het duurzaamheidsverhaal. Onze infosessies trekken volle zalen.
In het kader van de energiecrisis zei Frans president Emmanuel Macron vorige week dat de tijd van overvloed voorbij is. Moeten we die boutade ook toepassen op water?
Huysmans:(denkt na) Je kunt droogte niet reduceren tot de vraag ‘wanneer komt er geen water meer uit de kraan?’ Dat krijgen we echt wel geregeld, hoor. De grote uitdaging ligt in andere sectoren. We kunnen geen water in de Maas toveren. De industrie ziet af, de landbouw ziet af en de natuur ziet af. We lopen met onze zomersandaaltjes door dorre, afgevallen bladeren omdat de bomen aan droogtestress lijden. Om terug te grijpen naar de Andalusiërs: bij hen zit het in de hoofden dat water schaars is. Ze gaan afvalwater nooit laten wegstromen, elke druppel wordt hergebruikt. Bij ons zijn er nog steeds fabrieken die gigantisch veel grondwater gebruiken om eventjes mee te spoelen, om het dan in de beek te lozen. Daar moeten we echt van af. Ik krijg overigens wekelijks mails en telefoons van bedrijven die vragen of ik nog afgestudeerde studenten heb omdat ze dringend grondwaterexperts nodig hebben. Er is zeker iets aan het bewegen.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
