Hendrik Schoukens en Toby De Backer

‘Hoelang zwemt de eeuwenoude Groenlandse haai nog rond in de Noordelijke IJszee?’

Hendrik Schoukens en Toby De Backer Milieujurist en advocaat

‘De strijd om de Noordpool zal niet snel luwen. En het internationaal recht holt voorlopig achter de feiten aan’, schrijven milieujurist Hendrik Schoukens en advocaat Toby De Backer, die de situatie vandaag linken aan het lot van de Groenlandse haai.

‘Warmste winter ooit op de Noordpool’, zo berichten enkele nieuwssites eerder dit jaar. De voorbije zomer bleek zelfs het sterkste poolijs zich op een breekpunt te bevinden. Ook het bestaande juridische regime voor het Arctisch gebied staat onder druk door de klimaatverandering. Het verdwijnen van de eeuwige ijsmassa zorgt er voor dat heel wat natuurlijke rijkdommen, zoals olie en vis, toegankelijk worden. Een nieuwe internationale overeenkomst moet de ergste excessen vermijden. Maar andere evoluties tonen aan dat het misschien wel eens definitief te laat zou kunnen zijn voor de kwetsbare poolnatuur.

De strijd om de Noordpool zal niet snel luwen. En het internationaal recht holt voorlopig achter de feiten aan.

Levend fossiel

Het Arctisch ecosysteem is voor vele mensen een ver-van-mijn-bed-show. Het beeld van de uitgehongerde ijsbeer op de Canadese Baffin-eilanden, die zich zieltogend verder sleepte van de ene vuilnisbelt naar de andere, leek dat te veranderen. De foto ging snel viraal op sociale media. Voor velen werd de ijsbeer een triest uithangbord voor de catastrofale impact van de klimaatverandering op het fragiele Arctisch ecosysteem.

Maar sceptici bleken minder overtuigd. Zij wezen erop dat uithongering nu eenmaal de weinig benijdenswaardige manier is waarop oude ijsberen, bij gebrek aan natuurlijke vijanden, sterven.

Hoelang zwemt de eeuwenoude Groenlandse haai nog rond in de Noordelijke IJszee?

Ons geweten leek gesust. De dood van dèze beer was alvast niet onze fout. Maar voor hoelang nog? Ooit is het ijs weg, en wat dan? Het antwoord op deze existentiële vraag ligt misschien wel verscholen in de duistere dieptes van de Noordelijke IJszee. Want daar zwemt er een mysterieuze haaiensoort rond, die ons meer zou kunnen vertellen over de precieze impact van het gewijzigde klimaat op de Arctische natuur. Het gaat over de Groenlandse haai, een enigmatische roofvis van 7 meter lang die van de koude wateren van het poolgebied zijn favoriete habitat heeft gemaakt.

Het is een levend fossiel, waarbij men zelfs stukken ijsbeer in de maag heeft teruggevonden. Eind 2017 ontdekten Deense wetenschappers een exemplaar dat maar liefst 512 jaar (!) oud was. Dit zou betekenen dat deze haai ter wereld kwam tijdens de beruchte Tudor-dynastie in Engeland. Hij zou de Europese koloniale rijken hebben zien opkomen en gaan.

https://twitter.com/OceanNoise/status/1046828859587346433Ocean Conservation Researchhttps://twitter.com/OceanNoise

De inhoud op deze pagina wordt momenteel geblokkeerd om jouw cookie-keuzes te respecteren. Klik hier om jouw cookie-voorkeuren aan te passen en de inhoud te bekijken.
Je kan jouw keuzes op elk moment wijzigen door onderaan de site op "Cookie-instellingen" te klikken."

550rich3153600000Twitterhttps://twitter.com1.0

Een onverwachte tijdscapsule

Hoewel de Groenlandse haai gedeeltelijk blind is – door de aanwezigheid van een hongerige parasiet op zijn hoornvliezen – zal hij de voorbije eeuwen ook gemerkt hebben dat de mens steeds prominenter aanwezig is in het Arctische gebied. Dat de haaiensoort een zeer giftige huid heeft, neemt niet weg dat er wel op gevist werd. Lokale vissers hadden immers ontdekt dat door langzame fermentatie de gifstoffen verdwenen. De soort is ondertussen bedreigd, net als vele walvissoorten in het gebied.

Oliedorst

De bloedrood gekleurde eeuwen van de grootschalige walvisjacht mogen dan wel grotendeels achter ons liggen, de schadelijke impact van de mens op het Arctische ecosysteem is de voorbije honderd jaar wel exponentieel toegenomen.

De stijgende temperaturen bieden ironisch genoeg onverwachte opportuniteiten voor olie- en gasontginning, tot voor kort uitgesloten door de barre weersomstandigheden.

Het Arctisch gebied heeft erg veel weg van het Wilde Westen tweehonderd jaar terug. In ware cowboystijl vindt er een ontembare jacht naar oliebronnen plaats.

De stijgende temperaturen bieden ironisch genoeg onverwachte opportuniteiten voor olie- en gasontginning, tot voor kort uitgesloten door de barre weersomstandigheden. Het gebied herbergt maar liefst een derde van de wereldwijde gas- en olievoorraden. Ook de visindustrie heeft zijn kans geroken.

In tegenstelling tot Antarctica, dat wordt beheerd als een global common én waar ontginning voorlopig is uitgesloten, bestaat er vooralsnog géén apart verdrag met strikte milieuregels voor de Noordpool.

Toegegeven, het internationaal recht geeft niet volledig verstek. Zo gelden de algemene regels uit het internationale zeerecht. Wat op zich bekeken niet zo vreemd is. Onder net noordpoolijs bevindt zich immers géén landmassa. Het Zeerechtverdrag uit 1982 stelt dat kuststaten natuurlijke bronnen zoals olie, gas en mineralen kunnen claimen en exploiteren, wanneer die zich op maximaal 200 nautische mijlen van hun kust bevinden (370 km). De vijf Arctische oeverstaten – Rusland, de Verenigde Staten, Denemarken, Canada en Noorwegen – bezitten het recht op de bodemschatten binnen die straal. En daar maken ze al gretig gebruik van.

Het is al te gemakkelijk om usual suspect Donald Trump, die eind 2017 via zijn Arctic Drilling Plan boren naar olie voor de kust van Alaska mogelijk maakte, hier aan te halen als ‘bad case’. Ook het zelfverklaarde ‘groene’ Noorwegen, nochtans één van de eerste landen die het klimaatverdrag van Parijs heeft geratificeerd, deinst er niet voor terug om nieuwe olie- en gasvelden aan te snijden in de noordelijke Barentszzee. Met rechterlijk fiat overigens. Want de Noorse klimaatzaak stierf begin 2018 een stille dood. De Noorse regering diende volgens de rechter géén rekening te houden met de CO2-uitstoot van de verbranding van de ontgonnen olie elders op onze planeet. Met alle gevolgen van die voor de poolkap, die géén rekening houdt met de herkomst van CO2. Of hoe ook het Verdrag van Parijs nog steeds géén struisvogelpolitiek uitsluit.

Koude oorlog

Het strijdtoneel verplaatst zich echter razendsnel. Want landen als Denemarken, Canada en Rusland stellen zich niet langer tevreden met hun bestaande maritieme zones. Zij argumenteren, met verwijzing naar geologische studies, dat hun continentaal plat veel verder reikt. Tot maar liefst 350 nautische mijlen of 685 kilometer van hun meest noordelijk gelegen eilanden. En daar botsen de belangen steeds vaker ten gevolge van overlappende claims.

Het wordt afwachten in welke mate de Verenigde Naties deze territoriale claims gaan beoordelen en, voor zover nodig, met mekaar kunnen verzoenen.

Zowel Denemarken (via Groenland) als Rusland hebben vorig jaar bij de bevoegde Commissie van de Verenigde Naties dossiers ingediend waarin de Noordpool wordt opgeëist. Een tiental jaar terug zette Rusland zijn eisen nog kracht bij door op eenzijdig initiatief een vlag te planten op de zeebodem van de Noordpool. Dit protserige initiatief leidde tot hevig diplomatiek protest bij Denemarken en Canada. Deze drie landen beweren op vandaag allemaal ‘eigenaar’ te zijn van de Noordpool.

Het wordt afwachten in welke mate de Verenigde Naties deze territoriale claims gaan beoordelen en, voor zover nodig, met mekaar kunnen verzoenen. En dat is niet de enige juridische uitdaging die de klimaatverandering creëert in het hoge noorden.

Passeren onze nieuwste iPhones en huishoudelektronica binnenkort via de Noordpool, op weg van China naar Europa?

Het afsmelten van de poolkappen brengt immers met zich mee dat er nieuwe scheeproutes open gaan. Zo is Canada er niet mee gediend dat de Noordwestpassage, sinds 2007 bevaarbaar tijdens de zomer, zou worden gecategoriseerd als een internationale zeestraat. Zij beschouwt dit als interne wateren, die het naar eigen believen wil kunnen afsluiten. China ziet zo’n nieuwe handelsroute wel zitten. Passeren onze nieuwste iPhones en huishoudelektronica binnenkort via de Noordpool, op weg van China naar Europa?

En dan is er nog het sluipende risico op toenemende militaire spanningen. Vooralsnog blijft het risico op een militarisering van het bevroren conflict rond de Noordpool redelijk beperkt. Een oorlog is niet meteen voor morgen. Maar de afwezigheid van een duidelijk internationaalrechtelijk afsprakenkader maakt dat de bestaande spanningen niet snel zullen afnemen. Wat ooit een bevroren noordgrens was, wordt misschien in de toekomst een kwetsbare onderbuik voor landen als Rusland en Canada. Militaire oefeningen vinden als maar vaker plaats in Arctische waren. En een aantal landen nemen een mogelijk conflictscenario mee in hun militaire strategy-papers. Ook deze koude oorlog zal misschien ooit ontdooien.

Verrassend lichtpuntje

Toch is er één verrassend lichtpuntje. Vorige week is er in Groenland tussen alle Arctische staten en de EU een verdrag afgesloten omtrent de aanpak van de ongereglementeerde visserij in de Noordelijke IJszee (Agreement to Prevent Unregulated High Seas Fisheries in the Central Arctic Ocean). Een onverwachte juridische mijlpaal. Indien het verdrag effectief wordt geratificeerd, zal het een visserijverbod instellen voor een zone van maar liefst 2.8 miljoen vierkante kilometer, wat groter is dan de Middellandse Zee.

Eén van onze laatste wildernissen bevindt zich op de rand van een klimatologische afgrond.

De partijen bij het verdrag beloven ook om verder wetenschappelijk onderzoek te verrichten naar de draagkracht van het arctische ecosysteem. In tegenstelling tot vroeger, gaat men dus eerst onderzoek doen naar de draagkracht van de visbestanden en dan pas visserij toestaan. Achieving a better scientific understanding, heet dat dan in vakjargon. Niettemin geldt het verbod slechts voor een periode van zestien jaar. Het wordt automatisch met vijf jaar verlengd zolang er géén wetenschappelijk onderbouwde vangstquota voorliggen. En bepaalde zones zouden alsnog kunnen worden opgesteld voor gereguleerde visserij.

Optimisten zien er een voorzichtige opstap in naar een meer robuuster milieuregime voor de bescherming van de Arctische global commons. Anderen zetten het weg als een doekje voor het bloeden.

IJsvrije toekomst?

De nieuwe internationale overeenkomst pakt in elk geval het probleem van de klimaatverandering niet ten gronde aan. Onze niet te lessen dorst naar grondstoffen blijft onaangetast. Ondanks het klimaatverdrag van Parijs van 2015 blijft de uitstoot van CO2 wereldwijd stijgen. Het recente IPPC-rapport toont aan dat bij twee graden opwarming, de Noordpool eens om de tien jaar ijsvrij zal zijn. De Inuit zien hun vertrouwde wereld voor hun ogen uit mekaar vallen. Een aantal van hun dorpen zullen geëvacueerd moeten worden door het smelten van de permafrost. Binnen de luttele tijdspanne van één mensenleven zal hun leefwereld onmiskenbaar veranderd zijn. De zelfmoordcijfers zijn er hoog. In Groenland zien sommigen in klimaatverandering een onverwacht opstapje naar economische onafhankelijkheid van Denemarken. Maar tegen welke ecologische en menselijke kostprijs?

Eén van onze laatste wildernissen bevindt zich op de rand van een klimatologische afgrond. En het internationaal recht lijkt onvoldoende in staat om hier een halt aan te roepen.

Straks wordt die ‘oude’ Groenlandse haai de laatste levende getuige van een Arctisch ‘paradise lost‘, iets dat nooit meer zal terugkeren.

Hendrik Schoukens is milieujurist verbonden aan de UGent.

Toby De Backer is advocaat aan de balie van Brussel.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content