‘Hoe kunnen we vaccinatie-apartheid vervangen door een zorgeconomie?’

‘Het valt politici blijkbaar makkelijker om publieke grondrechten van burgers te schenden dan nog maar deels beperkingen op te leggen aan eigendomsrechten op vaccins’, schrijven Marie-Monique Franssen, Philsan Osman en Dirk Holemans.

We weten het al langer: rijke landen, waaronder die van de Europese Unie, kopen veel meer covidvaccins op dan ze nodig hebben. Via torenhoge kostprijzen en het niet-opheffen van patenten blokkeren farmabedrijven de toegang tot vaccinatie voor miljarden mensen en creëren zo wat The Guardian omschreef als ‘vaccinatie-apartheid‘. Het gevolg? In januari van dit jaar was 67% van de bevolking in rijke landen volledig gevaccineerd, terwijl slechts 8% van de bevolking in lage-inkomenslanden hun eerste prik kreeg. En hoewel overheden wereldwijd al twaalf miljard dollar aan belastinggeld aan de farmaceutische industrie schonken voor de ontwikkeling van vaccins (AstraZeneca kreeg o.a. meer dan 1,7 miljard dollar; Johnson & Johnson ontving 1,5 miljard dollar; Pfizer ving 2,5 miljard; Moderna kreeg 2,45 miljard), maken deze bedrijven intussen recordwinsten.

In haar boek The Shock Doctrine toont de Canadese onderzoekster Naomi Klein hoe de vrije markt er in tijden van crisis in slaagt om haar winsten te maximaliseren en hoe het neoliberale project op die momenten met weinig democratische instemming verder wordt uitgerold. Een oorlog, een natuurramp, een pandemie: het zijn buitengewone situaties die volledige samenlevingen in een schoktoestand kunnen brengen. Econoom Milton Friedman, de grondlegger van het neoliberalisme, adviseerde politici als Augusto Pinochet reeds in de jaren 1970 om moeilijk te rechtvaardigen beslissingen onmiddellijk na een crisis door te voeren. Het moment van de schok verlamt een land, mensen zijn angstig, waardoor er ruimte ontstaat voor andere actoren om in te springen en bepaalde hervormingen door te drukken waar de algemene bevolking het anders niet mee eens zou zijn. Telkens wanneer het systeem een schok te verwerken krijgt, maken internationale actoren daarvan gebruik om radicale privatiseringsmaatregelen door te duwen die het bedrijfsleven ten goede komen. Friedman noemde deze methode ‘economic shock treatment’, of zoals Naomi Klein het stelt, de Shock Doctrine.

Onder deze vorm van ‘rampenkapitalisme’ slagen bedrijven of individuele spelers erin na menselijke of natuurrampen hun winst te maximaliseren. Als je kijkt naar vele hedendaagse crisissen, dan zie je deze logica aan het werk: de privatisering van scholen en de gezondheidszorg in New Orleans na Orkaan Katrina in 2005, de bail-out van de banken na de bankencrisis van 2008, de toenemende privatisering van de gezondheidszorg in het Verenigd Koninkrijk,… Ook nu kunnen we ons de vraag stellen waarom regeringen het aanvaardbaar vinden dat vaccins – die voor het grootste deel gefinancierd werden met publieke middelen – op basis van patenten geprivatiseerd worden en de winsten in de zakken van aandeelhouders verdwijnen. Zo wilden onderzoekers in Oxford aanvankelijk hun vaccin ook niet patenteren, maar na een tussenkomst van de Bill & Melinda Gates Foundation kwamen zij toch op deze beslissing terug. In een exclusieve overeenkomst kocht AstraZeneca de licentie. Nochtans werd het vaccin voor 97% ontwikkeld met publieke middelen en geld uit goede doelen. Terwijl overheden trachtten een oplossing te vinden voor het virus en de algemene angst onder de bevolking probeerden te sussen met het vooruitzicht op de terugkeer van het ‘rijk van de vrijheid’, stelden ze geen maatschappelijke eisen of voorwaarden aan deze bedrijven. Het valt politici blijkbaar makkelijker om publieke grondrechten van burgers te schenden dan nog maar deels beperkingen op te leggen aan eigendomsrechten op vaccins.

Maar het kan ook anders. Twee weken geleden verscheen haast onopgemerkt in De Standaard dat virologen uit Texas het eerste patentvrije coronavaccin hebben ontwikkeld. Het vaccin van onderzoekers Maria Botazzi en Peter Hotez uit Houston is vrij van eigendomsrechten en rolt voor 1,5 à 2,5 $ per stuk van de band. Corbevax – zo heet het product – kan een antwoord bieden op vaccinapartheid en ingezet worden om de vaccinatie in lage-inkomenslanden mogelijk te maken. Deze hoopvolle ontwikkeling leert ook dat het hoog tijd is om afscheid te nemen van het idee dat de privésector en het vooruitzicht op winst de enige drijvers achter innovatie zijn, en erkennen dat het basisonderzoek achter covidvaccins (net als vele andere grote uitvindingen, zoals de gps) bijna volledig gefinancierd werd met publieke gelden.

De nood aan een zorgeconomie

Om een alternatief verhaal te bieden op de ‘onvermijdelijkheid’ van privatisering, moeten we zorg als collectieve opdracht in het hart van het publieke debat gaan plaatsen. Alleen een transformatie naar een zorgeconomie kan ertoe leiden dat we evolueren naar een zorgzame samenleving. Dit vereist het radicaal wijzigen van de uitgangspunten van de huidige economie. De kern hiervan is dan voldoen aan de menselijke behoefte om een goed leven na te streven, niet alleen voor de eigen bevolking in rijke landen, maar met het oog op levenskansen van mensen op andere delen van de wereld en van toekomstige generaties. Vanuit dat perspectief valt het behouden van patenten in tijden van crisis niet meer ‘rationeel’ te rechtvaardigen, maar is het een immorele praktijk die we democratisch moeten bannen. De democratie moet weer greep krijgen op de economie, met het oog op het algemeen belang. Het sluit bovendien naadloos aan bij de nood om het economisch systeem te dekoloniseren: voldoen aan de behoeften van een bepaalde gemeenschap (bijvoorbeeld in hoge-inkomenslanden) kan nooit ten koste gaan van een andere (veelal in het Globale Zuiden). Het betekent dat solidariteit niet eindigt aan landsgrenzen.

Deze alternatieve toekomst zal alleen doorbreken als we de samenleving en economie terug inbedden in de democratische waarden van een zorgethiek. Deze ethiek gaat ervan uit dat we als mens deel uitmaken van het web van het leven en ingebed zijn in tal van natuurlijke en sociale relaties en afhankelijkheden. Dit staat haaks op wat we evident vinden maar is gewoon de nuchtere realiteit. Zo leidt het kappen van tropisch regenwoud rechtstreeks tot een verhoogde kans op zoönosen, ziekteverwekkers die van dieren op mensen overspringen en pandemieën als covid veroorzaken. Een zorgethiek gaat echter niet alleen over het handelen van mensen of van de samenleving in haar geheel.

We moeten ze ook vertalen in een zorgplicht voor bedrijven. Die zou het onmogelijk moeten maken dat grote multinationals in tijden van crisis munt slaan uit de ontwikkeling van publiek gefinancierde innovatie. Een zorgethiek is dus allesbehalve soft, het gaat om het omkeren van machtsverhoudingen zodat we terug zorg kunnen opnemen voor de concrete leefwereld. Dat is geen individuele, maar een collectieve, politieke opdracht. Doen we #BeterNaCorona?

Marie-Monique Franssen is antropologe verbonden aan Denktank Oikos; Philsan Osman is studente Afrikaanse Talen en Culturen, schrijfster, activist en community builder; Dirk Holemans is coördinator Denktank Oikos en lid onderzoeksgroep Cresc (UAntwerpen). Auteurs van Voor wie willen we zorgen? (EPO).