Algoritmisch populisme: ‘Niet de rechtsstaat maar Facebook bepaalt de grenzen van het debat’

In 2012 publiceerde cultuurwetenschapper Ico Maly een veelbesproken doctoraat over wat hij het ‘antiverlichtingsdenken’ noemde van N-VA-voorman Bart De Wever. In zijn nieuwe boek Nieuw Rechts gaat hij op dat elan door, en duidt hij onvervaard op parallellen met Donald Trump en alt-right. ‘We gaan nog meer van dat soort fenomenen zien.’

De digitale revolutie heeft de aard en het wezen van de politiek ingrijpend gewijzigd. Dat is de basisstelling van Ico Maly, een linkse cultuurwetenschapper die in Nieuw Rechts het verband tussen recente politieke succesverhalen – van Bart De Wever over Donald Trump tot Thierry Baudet – in kaart brengt. Hij doet dat uitvoerig, en soms overtuigend.

Die Nieuw Rechtse succesverhalen verschillen volgens Maly fundamenteel van de politieke succesverhalen van de jaren negentig. Belangwekkende politici als Steve Stevaert, Guy Verhofstadt of Tony Blair – in het denkraam van Maly zijn ze allemaal populisten – lieten zich bijstaan door marktonderzoekers, communicatiespecialisten en de klassieke massamedia. Ze bedreven politiek op een wijze die door Maly’s leermeester en sociolinguïst Jan Blommaert ‘vox-populisme’ werd gedoopt. Om iemand als Stevaert in de markt te zetten als vertolker van ‘de stem van het volk’ gingen marktonderzoekers met behulp van peilingen op zoek naar wat de ‘zwevende kiezer’ in het midden kon overtuigen. Zorgvuldig uitgekiende ‘authenticiteit’ maakte van hen kijkcijferkanonnen.

Die praktijk had evenwel een beperkte houdbaarheidsdatum. De gezamenlijke zoektocht naar het midden maakte de politici onderling inwisselbaar. Toen het verzadigingspunt stilaan bereikt was, brak de digitale revolutie los. Klassieke media verloren terrein, ten faveure van digitale en sociale media. In de plaats van het vox-populisme ontstond zo wat Maly het ‘algoritmisch populisme’ noemt. ‘Uiteraard heeft de technologie de opzet van de populist niet veranderd’, legt Maly uit. ‘Hij of zij wil net als vroeger de illusie creëren dat hij of zij spreekt namens “het volk”. Het verschil is dat de populist dat volk vroeger boetseerde met klassiek marktonderzoek en kijkcijfers, terwijl daar vandaag datamining en algoritmes voor worden ingezet. Daar komt nog bij dat je via de sociale media je boodschap kunt diversifiëren volgens doelgroep. Vroeger moest je als politicus één passe-partout boodschap hebben, en die ene boodschap moest zo veel mogelijk mensen verenigen. De sociale media maken een heel andere mediastrategie mogelijk. Je kunt gericht communiceren, afhankelijk van de doelgroep die je wilt bereiken. En je kunt hen aanspreken op basis van een hele hoop informatie die vertelt wat ze al dan niet belangrijk vinden.

Als schoolvoorbeeld van ‘algoritmisch populisme’ onderzocht u de campagne van Donald Trump. Volgens zijn campagneteam had die zonder Facebook en Twitter nooit kunnen winnen.

Ico Maly: Dankzij de sociale media hoefde Trump niet langer één gestroomlijnde boodschap te communiceren. Men kon onnoemelijk veel variëren, en dat heeft zijn communicatieteam ook heel efficiënt gedaan. Afhankelijk van de doelgroep werden telkens andere foto’s, andere woorden en andere grammatica’s gebruikt. Op een bepaald moment waren ongeveer 50.000 variaties op zijn boodschap in omloop, de ene al radicaler dan de andere. Die strategie was helemaal op maat van zijn politieke doel: rechts en extreemrechts in Amerika verenigen. Het midden interesseerde hem niet. De Trumpcampagne begon vanuit zijn niche, en zocht vanuit die niche verbreding. Voor die strategie zijn de sociale media veel beter geschikt dan de klassieke mainstreammedia.

Was Trumps overwinning niet in de eerste plaats een democratisch accident? Uit Fire and Fury, het veelbesproken boek van Michael Wolff, leren we dat Trump zelf compleet verbaasd was over zijn verkiezing.

Maly: Trump is dan ook niet het stabiele genie waar hij zichzelf voor houdt. (lacht) Zijn overwinning was meer een verdienste van het campagneteam dan van hemzelf. Hijzelf had de kracht van online bijvoorbeeld niet begrepen. Zo snapte hij aanvankelijk niet waarom zijn team niet investeerde in tv-spotjes. Zijn campagneteam was wél helemaal mee. Dat wist heel goed op welke knoppen je moest drukken om angry white America te groeperen. Dus nee, dit was niet zomaar een accident de parcours. Zijn campagne heeft een nieuw pad geëffend, en zal ongetwijfeld navolging krijgen. We gaan dus nog meer van dat soort fenomenen zien.

U beschrijft hoe Trumps campagneteam via sociale media ook links en zwart Amerika bewerkte. Het fabriceerde filmpjes waarin Hillary Clinton werd afgeschilderd als een raciste, om er vervolgens heel gericht haar kiezers mee te bombarderen. Doel van die operatie: ‘het electoraat verkleinen’.

Maly: Een strategie die erop gericht is het electoraat van je tegenstander thuis te houden, heeft natuurlijk niet hetzelfde effect in een land als België, waar je opkomstplicht hebt. Maar ongetwijfeld zullen die praktijken ook naar hier overwaaien, als dat al niet gebeurd is. Dankzij digitale media kun je heel gericht en anoniem boodschappen bezorgen bij groepen waarvan je weet dat ze vooral voor de politieke tegenstanders supporteren. Zo zou een politieke partij die de N-VA wil beschadigen advertenties kunnen maken die vertrekken van de berichtgeving van Apache. Die advertenties kan ze dan pushen bij N-VA-fans, die geen idee hebben waar die boodschappen vandaan komen. Dat is de ware vernieuwing van het algoritmisch populisme. De rechtse populist kan dus ook een linkse stem gebruiken om de gematigde centrumkandidaat de wind uit de zeilen te nemen en zo de grootste te worden.

Digitale campagnevoering lijkt in ons land nog in de kinderschoenen te staan.

Maly: Vanwege de onzichtbaarheid is het bijzonder moeilijk om daar grote uitspraken over te doen. In Amerika is dat makkelijker. Steve Bannon heeft er geen geheim van gemaakt dat hij campagnes voerde om ‘het electoraat te verkleinen’. Cambridge Analytica, een bedrijf gespecialiseerd in datamining en psychologische oorlogvoering, heeft met het campagneteam van Trump samengewerkt en is daar bijzonder transparant over. Het geeft er zelfs lezingen over op marketingevents. Die transparantie heb je hier niet. Maar je kunt je wel vragen stellen bij sommige fenomenen. De aanname dat Theo Francken de populairste politicus van Vlaanderen is, is zonder twijfel online gefabriceerd. We leiden die populariteit af uit online polls, likes op Facebook en Twitter, die samen het idee creëren dat Francken ‘de stem van het volk’ vertegenwoordigt. Mijn punt is dat je daar heel voorzichtig mee moet zijn. Als je gaat kijken naar wie bepaalde berichten van Francken liket, zie je soms bijzondere profielen. Profielen die 12 vrienden hebben, bijvoorbeeld, en niks anders doen dan berichten van Francken liken. Of de N-VA, zoals Trump, ook echt georganiseerd samenwerkt met klikboerderijen, durf ik niet te zeggen. Maar ik stel wel vast dat die partij een bijzonder militante achterban heeft die er, veel beter dan de concurrentie, in slaagt om het idee te boetseren dat ze de stem van het volk belichaamt.

U besteedt in uw boek betrekkelijk veel aandacht aan kleine rechtse bewegingen als ‘Schild en Vrienden’. Overschat u niet het belang van die marginale jongensclub?

Maly: Schild en Vrienden bestaat nog geen half jaar. In cijfers uitgedrukt zijn ze inderdaad nog marginaal, maar je moet wel weten dat die jongens ingebed zijn in het KVHV, een belangrijke conservatief-nationalistische studentenvereniging. Bovendien zijn ze ook gelieerd aan de jongerenpartijen van N-VA en Vlaams Belang. Je mag er dus van uitgaan dat we hier de politici van morgen aan het werk zien. Dat ze ook echt een factor zijn in het debat, is onlangs heel duidelijk aan het licht gekomen. De campagne tegen de nieuwe VRT-redacteur Jihad Van Puymbroeck is deels vertrokken vanuit Schild en Vrienden. Zij pronken ermee dat ze oude quotes van haar verzameld hebben en op Facebook en Twitter hebben gegooid. Vervolgens werd die collage opgepikt door N-VA-militanten en geretweet door mensen als Kamervoorzitter Siegfried Bracke (N-VA) en N-VA-Kamerlid Miranda Van Eetvelde. Als je zoiets in gang kunt zetten, ben je een factor, zij het dan een factor die ver boven zijn reële gewicht speelt.

U stelt dat begrippen als ‘de stem van het volk’ en ‘Vlaamse grondstroom’ constructies zijn. Leren de verkiezingsuitslagen van de afgelopen decennia niet dat de Vlaamse kiezer ook werkelijk in meerderheid rechts is, en dat die rechtse grondstroom niet of nauwelijks te verleggen is?

Maly: Dat geloof ik niet, nee. Wat rechtse populisten vandaag ‘de grondstroom’ noemen, is in werkelijkheid een amalgaam van allerlei kleinere stromen of niches. Als je de motivatie van de N-VA-kiezers in detail zou onderzoeken, zul je zien dat mensen om heel verschillende redenen stemmen voor die partij. Sommigen doen dat voor de migratiepolitiek, sommigen voor het economisch beleid, sommigen voor dierenrechten, sommigen voor het Vlaams-nationalisme,sommigen voor het idee dat de N-VA geen traditionele partij is en sommigen omdat ze Bart De Wever grappig vinden. Dat electoraat vertegenwoordigt dus geen homogene stem van het volk, maar een heterogeen korps van kiezers met zeer verschillende motivaties. De consequentie daarvan is dat ook een uitgesproken linkse politicus als Peter Mertens een deel van het N-VA-electoraat kan overnemen. Ik heb trouwens zelf zien gebeuren hoe dat kan werken. In mijn kennissenkring zit een man die zich tot vorig jaar een hardcore N-VA’er noemde. Tot hij me onlangs vertelde dat hij het met die partij had gehad. ‘Allemaal graaiers’, zei hij. Plots blijkt hij een stem voor de PVDA te overwegen. Om kiezers van De Wever of Trump af te pakken, moet je dus niet de grondstroom verleggen. Je moet vertrekken vanuit je niche, je eigen overtuiging, en vandaaruit verbreden. Trump heeft het zo gedaan, maar voor hetzelfde geld had Sanders het op die manier voor elkaar gekregen.

U ziet veel parallellen tussen Trump en rechts in Europa, ook en niet het minst tussen Trump en de N-VA. Die stelling is aanvechtbaar: het economisch protectionisme van Trump vind je bijvoorbeeld niet bij de N-VA, die heel duidelijk pleitte voor CETA, het handelsakkoord met Canada.

Maly: De Vlaamse context is natuurlijk heel anders dan de Amerikaanse. De N-VA spreekt vanuit een klein land, met een open economie. Trump, die ik trouwens niet als een protectionist zou beschouwen, spreekt als president van een van de machtigste landen van de wereld. Hij is niet tegen handelsakkoorden met andere landen. Hij wil akkoorden onder Amerikaanse voorwaarden. U begrijpt dat een dergelijke houding vanuit Vlaanderen compleet onzinnig zou zijn.

Ook puur ideologisch lijkt het verschil groot. In uw boek beschrijft u hoe Trump te begrijpen is vanuit de antiverlichtingstraditie. De Wever beroept zich net heel expliciet op de waarden van de verlichting.

Maly: Precies over dat onderwerp ging mijn doctoraat. Daarin betoog ik dat De Wever een antiverlichtingsdenker is, die zich ten onrechte op de waarden van de verlichting beroept. De Wever doet daarmee hetzelfde als rechtse conservatieven als Wilders of Dewinter: politici die de verlichtingswaarden zeggen te onderschrijven en ze ook claimen, maar in wezen lak hebben aan de essentie ervan. In essentie gaat de verlichting over vrijheid, universele gelijkheid en mensenrechten. Je krijgt die rechten niet omdat je een burger van een land bent, wél omdat je een mens bent. Kunt u me uitleggen op welke manier Francken die principes toepast in zijn migratiebeleid?

In zijn ruimste interpretatie is alleen een echt opengrenzenbeleid in overeenstemming met de waarden van de verlichting. Zelfs Groen pleit daar niet voor.

Maly: De nadruk zou moeten liggen op rechten van mensen, en hoe we de wereld kunnen organiseren om die rechten te vrijwaren. Dat we niet nadenken over het uitroeien van de oorzaken van migratie toont alleen maar aan dat radicale verlichtingswaarden onder enorme druk staan. Sinds de jaren tachtig zie je een verglijding richting de antiverlichting, waarbij het denken over migratie steeds minder vertrekt vanuit humanitaire principes, en steeds meer vanuit culturele bedreiging. Trump, de N-VA en Baudet zijn allemaal uitingen van de opmars van de antiverlichting.

Massamigratie is ook een bedreiging voor de verlichtingswaarden. Als Francken zich opstelt als radicale verlichtingsdenker laten we duizenden migranten binnen die – eufemistisch gezegd- vaak al evenmin radicale verlichtingsdenkers zijn.

Maly: Die redenering vertrekt van een kapitale fout. Verlichtingswaarden zijn geen voorwaarden die wij als individu moeten onderschrijven om gelijke rechten te krijgen. Het zijn waarden die de staat structureren en de mensenrechten garanderen. Gelijke rechten voor eenieder op het grondgebied is fundamenteel voor een democratie. Anders gezegd: je kunt binnen die staat perfect vinden dat man en vrouw niet gelijk zijn, zoals veel conservatieven doen. Zolang je vrouwen geen onrecht aandoet, of oproept tot ongelijke behandeling en ongelijke rechten is er in wezen geen probleem. Mag ik hier trouwens aanstippen dat gelijkheid tussen man en vrouw ook voor heel veel Vlamingen geen fundamentele waarde is? Hoeveel wetten heeft de N-VA er al doorgeduwd om de evidente ongelijkheid tussen man en vrouw in onze samenleving weg te werken? Heeft deze partij zich niet altijd heel sterk tegen quota verzet? In werkelijkheid vindt men die waarden enkel belangrijk in de context van de migratie. Dan is die gelijkheid plots fundamenteel. Opmerkelijk genoeg verandert de positie opnieuw als je het wilt hebben over de laatste feministische golf, en echte fundamentele gelijkheid tussen man en vrouw. Dan spreken rechtsconservatieven al snel over ‘ontsporingen’, over ‘de strijd die al gestreden is’ en het belang van de verschillen tussen man en vrouw.

Clubs als Schild en Vrienden inspireren zich heel duidelijk op de Amerikaanse alt-rightbeweging. Soms krijg je de indruk dat het meer om een subcultuur gaat dan om een politieke ideologie. Een beetje zoals de punkbeweging, veertig jaar geleden.

Maly: Die Nieuw Rechtse activisten enten zich op een bestaande culturele niche. De internetcultuur die alt-right zo kenmerkt, vindt zijn oorsprong in sites als 4chan, waarop vooral de fun, de grove humor en de viraliteit primeerden. Die funfactor is gebleven, maar er is wel heel duidelijk een ideologische laag overheen gekomen. De internetmemes die Schild en Vrienden vandaag verspreidt, zijn overduidelijk Vlaams-nationalistisch en rechts, en worden consequent ingezet om progressieve partijen, bewegingen en politici aan te vallen.

Is de indruk juist dat de jeugdige politieke rebellie van links naar rechts is verschoven?

Maly: Dat is de stelling van de Ierse publiciste Angela Nagle, die vorig jaar een boek publiceerde over de online cultuuroorlogen (Kill All Normies, Online Culture Wars from 4chan And Tumblr To Trump And The Alt-Right, nvdr). Ik denk dat haar stelling grotendeels klopt. Al zie je ook wel soortgelijke linkse jongerenbewegingen. Denk aan de Women’s march, Black Lives Matters of de jongeren die de Britse Labourleider Jeremy Corbyn steunden.

Hebt u enig idee hoe dat komt?

Maly: Ik vermoed dat het voor een deel te maken heeft met die specifieke internetcultuur. Op een site als 4chan is alles toegestaan: van het gortigste racisme tot het meest extreme seksisme. Hij vertrekt van een libertair idee: alles kan en alles mag gezegd worden. Er mag gepest en geïntimideerd worden. Die cultuur stemt niet meteen overeen met een links wereldbeeld, dat ervan uitgaat dat onze wereld geen wild west is waarin alles mag en waar enkel het recht van de sterkste, de brutaalste en de grofste trol van tel is.

Hoe dien je die legers van antwoord?

Maly: Ik denk dat de vraag hier moet gaan over wie de grenzen van het debat bewaakt. Dat is een belangrijke vraag, want het zijn de grenzen die bepalen of een debat democratisch is of niet. In onze oude wereld werden die grenzen bepaald door de rechtsstaat. U mag zeggen wat u wilt, zij het binnen een zekere grens: aanzetten tot haat mag niet, plagiaat plegen evenmin. Het probleem is dat die grenzen vandaag niet getrokken worden door de rechtsstaat maar door een privébedrijf. Facebook bepaalt de grenzen, en dat zijn soms vreemde grenzen. Een racistisch bericht passeert makkelijker dan een afbeelding van een vrouw die borstvoeding geeft. Dat klopt niet, maar hoe gaan we dat reguleren? Facebook luistert niet meteen naar Vlaanderen. Zoals in haast alle belangrijke kwesties ligt de sleutel voor een oplossing op Europees of zelfs globaal niveau, een niveau waarop wij nauwelijks inspraak hebben.

U schrijft in uw boek over acceleratie, het feit dat onze samenleving vandaag snel en radicaal verandert. Tegenover die acceleratie plaatst een politicus als Theo Francken ‘geborgenheid’. Voelt hij daarmee niet heel goed aan waar het succes van nieuw rechts om draait?

Maly: Die onzekerheid speelt ongetwijfeld mee. Waar je vandaag ook komt, ontmoet je mensen die onder druk staan. We zitten in een periode die radicale antwoorden noodzaakt op allerlei ingrijpende economische, maatschappelijke en technologische evoluties. Trump is zo’n antwoord, maar Bernie Sanders net zo goed. Ik verwacht dat ook de PVDA bij de volgende verkiezingen terrein zal winnen.

Het succes van linkse populisten is, zeker in het Westen, wezenlijk minder groot dan dat van rechtse populisten.

Maly: Nieuw Rechts oogst succes door de dominante politieke logica te verkopen als verzet. De AfD is in Duitsland nog maar net aan zijn opmars begonnen. Wilders doet het in de peilingen wat minder, maar dat heeft alles te maken met de opkomst van Thierry Baudet. De trend is duidelijk: nieuw rechts heeft de wind nog altijd in de zeilen, en het antwoord van de traditionele partijen is minstens even zorgwekkend. Kijk naar de VVD in Nederland, die naar de verkiezing trok met het wel zeer wildersiaanse ‘doe normaal of rot op’. Dat zorgt voor een verdere legitimering van extreemrechts.

Het probleem met de linkse antwoorden is dat ze ingewikkelder zijn en de dominante logica bevragen. Een stevige en faire sociale zekerheid op Europees niveau is een goed antwoord op de huidige onzekerheid, maar dat is een lastige opgave die je in feite alleen maar kunt aanvatten als links zich op Europees niveau organiseert. Ook hier kan links wat leren van rechts. In mijn onderzoek stel ik vast dat Nieuw Rechts zich paradoxaal genoeg ontwikkelt als een internationaal digitaal netwerk dat lokale actie faciliteert. Dat is natuurlijk de ultieme paradox: de nationalisten doen het wat internationale samenwerking betreft veel beter dan de partijen van de Internationale.

Is er nog plaats in het ‘moedige midden’?

Maly: Ik denk het eigenlijk wel. Een sociaaldemocratisch politicus die zich heel duidelijk als sociaaldemocraat positioneert, heeft natuurlijk ook een niche. Voorwaarde is dan dat hij of zij heel duidelijk die positie inneemt, en niet uit angst voor de zwevende kiezer in het midden van links naar rechts zit te zwalpen. Dat is de les die we van Trump kunnen leren, denk ik. Kies je niche, en probeer vanuit die niche zo veel mogelijk kiezers te overtuigen. Als politici uit de verkiezing van Trump besluiten dat politiek vandaag minder moet vertrekken van marketing, en weer veel meer vanuit een ideologisch project, dan is die overwinning toch ergens goed voor geweest.