Baas in eigen hersenpan: zo krijgt u meer controle over uw brein

Veel psychologen en hersenwetenschappers zijn ervan overtuigd dat wij de slaaf zijn van ons (onbewuste) brein. Neuropsycholoog André Aleman geeft tegengas in zijn boek Je brein de baas. ‘We kunnen veel onbewuste processen leren controleren.’

Als ik een stuk chocola uit de kast haal, is dat niet mijn beslissing. Een onbewuste impuls vanuit mijn hersenen is daarvoor verantwoordelijk. Vrije wil is dus een illusie. Dat is, summier samengevat, de overtuiging die almaar meer psychologen en hersenwetenschappers de voorbije decennia zijn gaan aanhangen. Een van de bekendsten onder hen is de Nederlander Dick Swaab: de titel van zijn bestseller Wij zijn ons brein zegt voldoende. De Nederlandse professor cognitieve neuropsychiatrie André Aleman (Universiteit Groningen) gooit met zijn boek Je brein de baas een stevige knuppel in het hoenderhok. Waarschijnlijk klopt het dat zowat 90 procent van ons brein onbewust werkt, schrijft hij. Maar met de bewuste 10 procent kunnen we de rest wel aansturen.

‘Ik zal zeker niet ontkennen dat veel van onze handelingen en emoties onbewust gebeuren’, vertelt Aleman aan de telefoon. ‘Dat stuk chocola uit de kast halen, wordt grotendeels gestuurd door onbewuste impulsen. Maar veel onderzoekers verabsoluteren die gedachte, alsof alles onbewust gebeurt. Terwijl er almaar meer onderzoeken verschijnen waaruit het tegendeel blijkt.’ Een van dé belangrijkste grondslagen voor de Wij zijn ons brein-overtuiging is het Libet-experiment. De Amerikaanse neurowetenschapper Benjamin Libet vroeg aan proefpersonen om bepaalde handelingen uit te voeren (een polsbeweging, een druk op een knop) op momenten die ze zelf uitkozen, en te onthouden op welk moment (tot op de milliseconde) ze dat besloten. Ondertussen werden hun hersengolven gemeten. Daarop zag hij dat de hersengolven die leidden tot die handeling al vóór die bewuste beslissing optraden. Eureka: ons onbewuste brein controleert alles! ‘Veel wetenschappers waren zo onder de indruk van die experimenten dat ze te harde conclusies hebben getrokken’, vindt Aleman.

Neurofeedback

Zo is er een bekend onderzoek waarbij proefpersonen in een shootergame de opdracht kregen om alleen op gewapende personen te schieten. Zij bleken vaker op ongewapende zwarte personen te schieten dan op ongewapende blanken. Een bewijs van onbewust racisme, zo luidde het toen. Alweer: niet onze schuld maar die van ons brein. Recenter onderzoek toont aan dat die racistische neiging afneemt wanneer de proefpersonen een heel bewust besluit nemen (en dat ook expliciet uitspreken en intikken): ‘Als ik een persoon zie, zal ik zijn ras negeren!’ Een stevig bewijs dat we ons onbewuste brein wel degelijk kunnen sturen, schrijft Aleman. En hij geeft ook heel wat oefeningen die u thuis kunt uitproberen. ‘Mindfulness is een beproefde techniek’, aldus Aleman. ‘Het is een zeer bewuste manier om automatische gewoontes te doorbreken. Stoppen met snoepen of roken, bijvoorbeeld, maar ook depressieve gedachten temperen.’

Aleman besteedt ook een heel hoofdstuk aan ‘cognitieve controle’: je emoties en impulsen beheersen en veranderen. Dat kun je bijvoorbeeld doen met herinterpretatie. ‘Als iemand je onheus behandelt, is je eerste impuls om boos te worden. Maar door de situatie bewust anders te interpreteren – die andere persoon heeft misschien slecht geslapen – word je milder, en op termijn ook gelukkiger. Ook onderdrukking is een vorm van controle: in heel wat gevallen is het niet zo handig om je emoties te tonen. Je kunt leren om je grote enthousiasme bij een loononderhandeling in te tomen, of je boosheid te onderdrukken wanneer je baas je nog maar eens beledigt tijdens een vergadering.’ Maar een van de meest tot de verbeelding sprekende technieken is neurofeedback. ‘Daarbij kun je op een scherm je eigen hersengolven zien, meestal vereenvoudigd tot één lijn, vorm of kleur. De bedoeling is dat je zelf strategieën bedenkt om die golven aan te passen. Door heel bewust rekensommen te maken, kun je bijvoorbeeld je werkgeheugen trainen. Maar ook mensen met depressieve klachten kunnen met neurofeedback bepaalde hersengebieden trainen, om zichzelf te helpen. Er is nog te weinig onderzoek om te bewijzen dat dat echt helpt als therapie, maar het is wél bewezen dat je op die manier je onbewuste hersenactiviteit kunt beïnvloeden.’