Academicus Jan Blommaert overleden: ‘Hij was een academische rockster’

Sociolinguïst Jan Blommaert (59) had veel invloed als academicus en ‘kennisactivist’, zegt vriend en collega Ico Maly. ‘Een les die we van hem kunnen leren is: neem je rol in de samenleving serieus.’

Na een pijnlijke strijd is afgelopen nacht academicus Jan Blommaert overleden aan de gevolgen van kanker. Blommaert was als sociolinguïst zeer actief in de academische wereld, hij doceerde in binnen- en buitenland, en was ook zeer aanwezig in het maatschappelijke debat. ‘Jan is tot het einde de kennisactivist gebleven die hij zijn hele leven is geweest’ zegt Ico Maly, oud-student, goede vriend en collega van Blommaert aan de Tilburg University. ‘Hij is ondanks zijn zware ziekte nooit gestopt met analyses maken of schrijven of video’s opnemen. Jan leefde voor de samenleving en de intellectuele arbeid. Zoals Jan lopen er geen twee rond in Vlaanderen, hoor. Hij was een absolute academische rockster. Wanneer je met hem op een congres kwam, werd je omstuwd door mensen. Hij is een van de meest gerenommeerde sociolinguïsten ter wereld. Er verschijnt in dat vakgebied amper een boek waarin hij niet wordt geciteerd. Ga maar na: hij is zo’n 36.000 keer geciteerd, ik weet niet of je een sociale wetenschapper vindt in ons land die aan de helft daarvan komt.’

Toch is Blommaert, zeker in eigen land, niet altijd erkend geweest, stelt Maly vast. ‘Dat heeft mij triester gemaakt dan hem. Hier werd hij, vaak ook smalend, gezien als ‘die linkse activist’. Maar geen enkele Vlaamse sociale wetenschapper heeft zo’n impact gehad als hij, en niet enkel in zijn vakgebied. Hij doceerde in België én aan universiteiten in de VS, China of Afrika, publiceerde aan een rotvaart boeken en artikels in wetenschappelijke topbladen en was constant lezingen en workshops aan het geven voor het middenveld en in alle uithoeken van de wereld. Iedereen in het middenveld moet hem minstens één keer gezien en gehoord hebben. Hij werd de turboprof genoemd.’

Wat waren zijn belangrijkste verwezenlijkingen?

Ico Maly: Zijn drie belangrijkste boeken zijn Grassroots Literacy: Writing, Identity and Voice in Central Africa, The Sociolinguistics of Globalization en Discourse: A Critical Introduction. Die waren zo vernieuwend. Hij heeft het veld van de sociolinguïstiek, die traditioneel gericht was op lokale sociale groepen en bijvoorbeeld dialecten, helemaal opengetrokken. Zijn punt was dat deze focus niet volstond in een tijd van globalisering. Mobiliteit, globalisering en machtsongelijkheid stonden centraal in zijn werk. Zijn grote sterkte was dat hij zeer interdisciplinair werkte. Dat was revolutionair. Overal ter wereld had hij netwerken. Hij is vertrokken aan de universiteit van Gent omdat hij het gevoel had daar gekortwiekt te zijn. Hij wilde zijn droomdepartement maken, en heeft dat op globale schaal gedaan. Hij slaagde er bijvoorbeeld in om de academische traditie uit de VS te combineren met die uit Europa. Door alles te verbinden, heeft hij veel veranderd.

Hij heeft zich altijd fel geroerd in het migrantendebat, in 1992 schreef hij Het Belgische migrantendebat.

Maly: Dat was het eerste boek waarmee hij grote impact had en het werd het begin van zijn grote, mondiale wetenschappelijke carrière, terwijl hij ervoor werd uitgespuwd in Vlaanderen. Dat zegt vooral iets over het maatschappelijk debat in Vlaanderen, dat op zijn zachtst gezegd niet altijd kwalitatief is. Het beeld van een wetenschapper hier is vaak iemand die een consensus moet vertolken. Terwijl dat helemaal niet is waar wetenschap om draait, natuurlijk. Research is letterlijk opnieuw zoeken. Dat deed Jan.

Hij kreeg soms kritiek omdat hij te radicaal is.

Maly: Hij leefde niet om te pleasen. Hij wilde de waarheid naar boven brengen, niet doen wat het beste was voor zijn carrière. Terecht.

Hoe hebt u hem leren kennen?

Maly: Als student Ontwikkelingssamenwerking aan de UGent koos ik als keuzevak voor het vak ‘racisme en beeldvorming’, dat Jan doceerde binnen de afrikanistiek. Dat vak was controversieel, zijn collega’s vonden dat je over racisme geen wetenschap kon belijden. Het vak was heel succesvol, daar is een hele generatie opgeleid. Je kunt zeggen dat de antiracistische beweging in Vlaanderen daar is gevormd. Jan heeft de afrikanistiek helpen dekoloniseren. Daar leerden ze voor zijn komst Swahili via zinnetjes als ‘de zwarte moet worden beschaafd’. Jan trok naar Londen om daar in de bibliotheek Afrikaanse talen te gaan leren, omdat hij dat ernstiger wou doen dan het gedaan werd.

Blommaert zat er niet mee in om zich als academicus ook partijpolitiek uit te spreken.

Maly: Voor PVDA en Groen, inderdaad. Hij vond dat zijn recht en ook zijn plicht als burger. Dat wetenschap en politiek niet konden samengaan, betwistte hij terecht. Iedereen heeft een politieke voorkeur. Maar in de wetenschap spreek je natuurlijk een andere taal, bedrijf je een andere discipline. Zijn interesse was ongelijkheid, maar die benaderde hij als academicus anders dan als burger. Hij is aan zijn boekje over het migrantendebat begonnen op verzoek van het door Paula D’Hondt (CD&V) opgerichte Centrum voor gelijkheid van kansen en voor racismebestrijding, de voorloper van Unia. Hij deed dat omdat hij dat centrum steunde. Tot hij door dat onderzoek erachter kwam dat dat centrum werkte in hetzelfde paradigma van het Vlaams Blok. En dus sprak hij zich daar tegen uit. Dat deed hij vanuit een engagement, hij wilde racisme succesvol bestrijden. De tijd geeft hem gelijk: de manier waarop de strijd met racisme werd aangebonden, heeft niet gewerkt.

Hoe moeten wij ons Jan Blommaert herinneren?

Maly: Een les die we van hem kunnen leren is: wees intellectueel geëngageerd, neem je rol in de samenleving serieus. Wij lesgevers, bijvoorbeeld, zijn meer dan radertjes in een diplomafabriek. Je moet goede wetenschappers opleiden, maar ook kritische burgers. Jan wilde, in navolging van de belangrijke sociolinguïst Dell Hymes, dat elke student het vak antropologie zou krijgen. Wat je opleiding ook was, wat je ook zou worden, dan zou je de samenleving en hoe die functioneert hebben leren kennen en begrijpen.

Nadat het nieuws over Blommaerts terminale kanker bekend raakte, bent u aan een documentaire over hem beginnen te werken. Hoe staat het daarmee?

Maly: In september had hij een goede periode en konden we hem twee dagen aan een stuk zes uur per dag interviewen. Hij was scherper dan ooit, het was fantastisch. We hebben dat professioneel gefilmd, een eerste ruwe versie is nu ongeveer af. We hopen dat de VRT wil meewerken, om er ook archiefbeelden in te kunnen verwerken. Het is een film over zijn heel rijke maatschappelijke en academische werk en zijn denken. En dat tegen de achtergrond van het einde van zijn leven. We hebben via crowdfunding een goede 15.000 euro verzameld om er iets moois van te maken, de documentaire zou zo’n 40.000 euro kosten. De campagne loopt dus nog.