In de 25 jaar dat ze in de politiek zit, heeft Theresa May weinig sporen nagelaten. Het is onduidelijk wat haar beweegt. Ook over de strategie voor de echtscheidingsbesprekingen met de EU is ze uitgesproken geheimhouderig. En dat komt de Britse premier op steeds fellere kritiek te staan.
Toen Theresa May (60) eind juni in een gelambriseerde zaal in Londen haar kandidatuur bevestigde voor het Conservatieve partijleiderschap, was het alsof een ballon leegliep. Je hoorde de stuk of vijftig aanwezige parlementariërs uitademen. Hier stond misschien niet de populairste, maar dan toch wel de meest volwassen uitdager. Buiten de zaal was de leiderschapscampagne uitgelopen op een politiek bloedbad. Kandidaten hadden elkaar op shakespeareaanse wijze aan het zwaard geregen, met achterlating van geknakte ego’s en carrières. George Orwell had Engeland eens ‘een familie met de verkeerde leden’ genoemd. In de dagen na het brexitreferendum hadden ‘de verkeerde ooms’ ook nog eens de macht gegrepen. Maar nu was de serieuze May, de antithese van chaotische, charismatische clowns als Boris Johnson, opgestaan om de orde te herstellen.
Theresa May had zes jaar op Binnenlandse Zaken gezeten, waar ze migratie, politie en nationale veiligheid in haar portefeuille had. Ze had daar een reputatie aan overgehouden van een harde werker met een koele bekwaamheid. ‘Ze houdt van lange documenten en veel details’, zei een medewerker. De vroegere vicepremier Nick Clegg vond haar een ‘ice queen’, taai en onverzettelijk. Het waren de ingrediënten waarmee ze het record brak van langst zittende minister op de Home Office in vijftig jaar. Ze had zich zelden laten interviewen en hield weinig toespraken. Ze had zich gedistantieerd van de schreeuwerige jongenskostschoolcultuur waar de Britse politiek voor doorgaat. ‘Ik drink niet in pubs’, zei ze eens. ‘Roddelen over mensen tijdens de lunch’, een favoriete bezigheid in politiek Westminster, deed ze ook niet. Wie beter om het Verenigd Koninkrijk door de economische, politieke, strategische en diplomatieke turbulentie van de brexit te leiden?
‘Je staat er niet bij stil, maar ik was me altijd bewust van zekere verantwoordelijkheden die je hebt als domineesdochter’, zei Theresa May, die al op haar twaalfde wist dat ze de conservatieve politiek in wilde. ‘Je behoort je op een bepaalde manier te gedragen’, zei ze tegen de Daily Mail. ‘Ik was waarschijnlijk een heel braaf meisje.’ Dat is ze gebleven, zegt een vriendin die haar kent sinds haar studietijd in Oxford.
Het Zuid-Engelse kiesdistrict in het graafschap Berkshire dat May sinds 1997 vertegenwoordigt, is even solide en conservatief als de eerste minister. De grootste stad van de regio, Maidenhead, is 50 minuten sporen van Londen. Het is de forenzenhoofdstad van bemiddeld Engeland. Nergens wonen meer miljonairs dan hier en in de aanpalende dorpjes langs de Theems. De geruststellende aanwezigheid van het kasteel van Windsor, favoriet weekendonderkomen van de queen en de eeuwenoude jongenskostschool Eton, suggereren dat er veel meer moet gebeuren dan loskoppeling van de EU om dit deel van Engeland uit zijn gevestigde gareel te krijgen. May woont met bankier-echtgenoot Philip, met wie ze 34 jaar getrouwd is, in het pittoreske Sonning-on-Thames. Het plaatsje bezit kronkelende straatjes, een honderd jaar oude golfbaan en The Bull Inn pub. Amerikaanse toeristen geloven dat ze hier ‘het echte Engeland’ vinden. George Clooney en echtgenote Amal Alamuddin legden er in 2014 voor 10 miljoen pond beslag op een landhuis. Het handjevol oligarchen en celebs uitgezonderd, lijkt de regio bevolkt door het soort mensen dat zich in bedekte termen uitspreekt en zelden ophef maakt. Niet verbazingwekkend dus dat volgens een onderzoek uit 2014 van Illicit Encounters (de website voor geheime affaires) er nergens in het land meer overspel gepleegd wordt dan in Maidenhead.
Onderzeeër
May was, zoals de meesten in haar kiesdistrict, van huis uit agnostisch over ‘Europa’. Ze was bang voor de economische gevolgen van uittreding, maar hield haar twijfels voor zich. Van de vrouw die nu de brexit moet uitvoeren, wisten tot vlak voor de referendumcampagne zelfs haar vrienden niet, waar ze stond. Cameron noemde haar ‘de onderzeeër May’. Craig Oliver, Camerons communicatiechef, vroeg zich af of ze stiekem ‘een vijandige agent’ was voor de Leave-campagne. Haar modus operandi is niet veranderd. De Britse regeringsleider voert haar politiek uit achter gesloten deuren en liefst in het donker. Ze is geen voorstander van transparant bestuur. Over doelen en strategie voor de echtscheidingsbesprekingen met de EU is ze uitgesproken geheimhouderig. Het leverde haar de bijnaam Maybe op. En Maybe Not.
Maar net zoals Berkshire meer divers en liberaler is dan het stereotiepe beeld, is May niet de ‘stiekeme, humorloze, houterige, passieloze, gevoelloze pot vetvrije yoghurt’, waar columnist Giles Coren haar voor uitmaakte. Begin januari ontving ze de fotografe Annie Leibovitz op haar buitenverblijf Chequers voor een fotoshoot. May is de eerste Britse premier die op de voorpagina van het Amerikaanse Vogue, modebijbel par excellence, verschijnt. Het is een primeur waar ze prat op gaat. Met haar grote halskettingen en tijgerpatroonschoenen verlegde ze, volgens eigen zeggen, ‘de grenzen van wat een premier aantrekt’. Speculatie wil dat ze in het oog lopend schoeisel ging dragen om een ondraaglijk saaie indruk te corrigeren. ‘Ze is van nature verlegen’, zegt een diplomaat die haar jarenlang observeerde tijdens Europese ministerraden. ‘Maar als je over haar schoenen begint, kun je het ijs breken.’ Het is de enige smalltalk die ze doet. De kern van politiek, zei ze eens, ‘is iets te doen, niet iemand te zijn’. Steek dat in je zak, Boris.
In de 25 jaar dat ze in de politiek zit, heeft May weinig sporen nagelaten. Het is onduidelijk wat haar beweegt. Ze is geen intellectueel en heeft geen connecties met denktanks of politieke ideologie. Ze waaide met diverse Conservatieve stromingen mee en ‘er is geen hard bewijs dat ze over welk onderwerp dan ook een consistente mening heeft’, zegt conservatief columnist Peter Hitchens. Wat niet wil zeggen dat ze geen krachtige standpunten inneemt. In 2002 hield ze het partijcongres voor dat de tory’s de laatste twee verkiezingen verloren hadden ‘omdat we gewoon onaantrekkelijk zijn’. De Conservatieven, zei ze, waren de ‘nasty party’. Het was een klap in het gezicht van de oude, rechtse partijactivisten. Nog steeds zijn er tory’s die haar ‘nooit kunnen vergeven’ een dergelijke term te hebben gebruikt die niet toevallig akelig dicht tegen het woord nazi aan ligt. Ze zou het later nog eens overdoen toen ze een zaal agenten de les las over hun corruptie, onbekwaamheid, racisme en grove misdragingen van de afgelopen twintig jaar. ‘Het was’, schreef de Daily Mirror, ‘een van de moedigste, meest ongelooflijke politieke toespraken in jaren. Ze veegde de vloer met ze aan.’ Ze schiet niet uit haar slof, zei een ambtenaar tegen de Financial Times, maar is niet bang op vingers te tikken. ‘Ze zegt dan: dit gaat niet weer gebeuren. En dan laat ze de stilte in de kamer hangen.’
Het moeras dempen
May wil niet door de brexit gedefinieerd worden. Het referendum over het Britse lidmaatschap van de EU was niet haar idee. Dat ze belast is met de uitvoering ervan is een beetje zoals het ging met de jonge Elizabeth in de serie The Crown: ‘Of het nu goed of slecht uitpakt, de kroon is wel op mijn hoofd terechtgekomen.’ May zoekt geen hoofdrol op het internationale toneel. Haar ambities liggen dichter bij huis. Waar ze geschiedenis mee wil maken, is met de herinrichting van de Britse samenleving. Ze gelooft dat onder de referendumuitslag een moeras aan onbehagen ligt over stagnerende lonen, migratie en klassenongelijkheid. Haar missie is dat moeras te dempen. Niet de loskoppeling van de EU, maar de bouw van een ‘eerlijkere, sterkere Britse maatschappij’ moet haar nalatenschap worden. Ministers zijn opgedragen zich te buigen over sociale hervormingen en een industriële strategie, zaken die Margaret Thatcher in de jaren tachtig wegvaagde en die sindsdien het daglicht niet meer zagen. May wil af van de laissez-fairepolitiek van haar voorgangers en het keynesiaanse economische model rehabiliteren. Ze wil terug naar het kalme liberalisme van de naoorlogse consensus. Dat is wat haar echt drijft, zei een oud-collega tegen de Financial Times. ‘Ze is iemand die gelooft dat politici er zijn om dingen beter, netter te maken en efficiënter dan ze waren.’
May’s missie zal waarschijnlijk een illusie blijven. Of ze het nu wil of niet, alleen de brexit zal bepalen of haar premierschap een succes of een mislukking wordt. Het uittredingsproces is verreweg het grootste lichaam in het politieke heelal. Honderden bestuurders en ambtenaren op talloze ministeries zijn met niets anders bezig. May kan nog zo van leer trekken over ‘het brandend onrecht’ van maatschappelijke ongelijkheid, in de praktijk heeft niemand in Westminster tijd om een sociale revolutie te ontwikkelen. ‘Alles is gericht op de brexit’, vertelde een bron aan The Times.
De brexit waarmee premier May naar Brussel zal stappen, is zo hard dat je er diamanten mee kunt slijpen. Ze praat liever van een schone brexit, maar de intentie is dezelfde: een breuk met de interne markt, het Europees Hof en mogelijk de douane-unie. Toen de Britten op 23 juni voor uittreding stemden, kozen ze, volgens May, eerst en vooral tegen migratie. ‘De brexit’, zei ze, ‘moet betekenen dat wij beslissen wie uit Europa Groot-Brittannië binnenkomt.’ Hernemen van soevereiniteit door controle over de grenzen is het einddoel. Al het andere, zelfs de Britse economie, is daaraan ondergeschikt.
Het is misschien niet helemaal toevallig dat deze interpretatie strookt met haar eigen overtuiging dat onbeperkte immigratie de bodem legde voor de groei van populistische, rechtse partijen. Als minister was ze onwrikbaar als het ging om migratie. Ze was, in de woorden van oud- minister Kenneth Clarke, ‘a bloody difficult woman’. Jarenlang probeerde ze met beproefde en nieuwe middelen de toestroom nieuwkomers terug te dringen. Toen dat niet lukte, legde ze de schuld bij de EU. Ze charmeerde de venijnige conservatieve pers door auto’s door Londen te laten rijden met de tekst: ‘Illegaal in het VK? Ga naar huis of riskeer arrestatie.’ Ze weigerde minderjarige asielzoekers in het junglekamp in Calais te verenigen met hun familie in Engeland en met haar plannen in 2015 om de internationale definitie van vluchteling te versmallen, is ze zelfs president Trump voor. Migratie staat een hechte samenleving in de weg, zei ze eens. En: ‘Als je denkt dat je een wereldburger bent, ben je eigenlijk een burger die nergens thuishoort.’
May wordt verweten met een harde brexit de partijpolitiek boven het landsbelang te hebben getild. Ze kan niet anders, denkt Martin Kettle van The Guardian. ‘Ze moet na twee jaar onderhandelen in Brussel tegen de kiezers kunnen zeggen: jullie stemden voor uittreding uit de EU. En nu zijn we eruit.’ Alleen met dat resultaat kan ze de toekomst van de tory’s veiligstellen en haar politieke leven verlengen. ‘Een Conservatieve premier die terugkomt met een akkoord waarin het Europese Hof de bepalingen blijft vastleggen, is geen lang leven beschoren’, beaamt Stephen Bush van de New Statesman.
Overhaast bezoek
Met de brexit hebben de Britten zichzelf internationaal buiten spel gezet. Angst voor isolatie leidde tot een overhaast bezoek aan president Donald Trump. De belofte van een logeerpartij op Buckingham Palace, met gouden koetsen, galadiners en een fotomoment met William en Kate, moest toezeggingen garanderen voor een handelsakkoord. Maar wat aangekondigd was als een diplomatieke coup voor de Britse regeringsleider, liep binnen 24 uur vast op omstreden, nieuwe initiatieven van Trump. May’s bezoek werd meer gedreven door wanhoop, zo leek het, dan door realpolitik. De waardige partner die ze beoogde te zijn, bleek een ongemakkelijke handlanger van Amerika’s meest onberekenbare president. Buiten haar ambtswoning in het centrum van Londen riepen demonstranten: ‘Theresa May, Theresa May, what would your father say?’
Toen ze een half jaar geleden aantrad, was May de kalme haven in de brexitstorm. Maar de brexit heeft, nog voordat de bel voor de eerste onderhandelingsronde geluid is, alles overhoopgegooid. May’s uittredingsstrategie is ‘banaal’. Haar verdeelde kabinet geeft niet de indruk opgewassen te zijn tegen de omvang en complexiteit van de onderhandelingen. Er is kritiek op haar regeerstijl. Ze is een controlefreak die het moeilijk vindt, zegt oud medewerker Nick Herbert, ‘zelfs de kleinste dingen uit handen te geven’. Europees ambassadeur Ivan Rogers, de hoogste Britse functionaris in Brussel, stapte op vanwege ‘de puinhoop en weigerachtigheid van ministers de ongemakkelijke waarheid te willen horen’. Ambtenaren die waarschuwen voor de gevolgen van een harde brexit, worden aangesproken op hun gebrek aan loyaliteit. ‘Expertise wordt opzettelijk in de kiem gesmoord.’ Politici die een hard hoofd hebben in de zalige, zonnige toekomst die de Britten na de brexit beloofd is, zijn ‘Remoaners’ (samenvoeging van remain (blijven) en moan (klagen)). Degenen die de brexit willen vertragen of tegenhouden, ‘vijanden van het volk’. ‘Voor de beste deal is charme nodig, omzichtigheid en geduld’, schreef The Times. In plaats van Brussel te verleiden, maakt de Britse premier stampij met dreigementen. De kans dat de Britse exit een car crash zal zijn, is niet uitgesloten.
Druk uit het fundamentalistische brexitkamp heeft van de praktische May een dogmatisch en roekeloos onderhandelaar gemaakt. Maar is ze echt bereid, in de terminologie van econoom Danny Blanchflower, economische zelfmoord te riskeren? Durft ze het Noord-Ierse vredesproces in de waagschaal te leggen door grenzen herin te voeren met Ierland? Wil ze het risico nemen dat Schotland zich afsplitst van het VK? Van de oppositie heeft May niets te vrezen want de Labourpartij is in vrije val. De premier scoort hoog in de peilingen. Alleen de eurofiele backbenchers uit haar partij kunnen de angel uit de harde brexit halen.
Een pragmatische regeringsleider zou weten dat ze concessies moet doen. Misschien dat May een beeld heeft van de zachte landing die ze over twee jaar wil maken. Misschien dat ze de compromissen die ze wil sluiten zo lang mogelijk voor zich houdt om de brextremisten niet af te stoten. Hoe dan ook, de brexit, de belangrijkste omwenteling die het Verenigd Koninkrijk misschien wel in een eeuw zal ondergaan, zal op haar naam staan.
Door LIA VAN BEKHOVEN
Of ze het nu wil of niet, alleen de brexit zal bepalen of haar premierschap een succes of een mislukking wordt.
Toen de Britten op 23 juni voor uittreding stemden, kozen ze volgens May eerst en vooral tegen migratie.
May’s bezoek aan Trump werd meer gedreven door wanhoop, zo leek het, dan door realpolitik.
