Hij zou honderden miljoenen dollars zijn land uitsluizen én wordt in brede kring verdacht van moord: Leonid Koetsjma, de president van het 60 miljoen inwoners tellende Oekraïne, wordt steeds verder in het nauw gedreven. Zowel nationaal als internationaal.
Dolgraag zou president Leonid Koetsjma een populaire Oekraïense Poetin willen zijn. Reëler is echter, dat hij afzakt tot een soort Alexander Loekasjenko, de Wit-Russische president die vanwege zijn dictatoriale trekken te boek staat als internationale paria. En het risico is aanwezig, dat Koetsjma in de voetsporen zal treden van Slobodan Milosevic, of zelfs Nicolae Ceausescu. De Russische pers noemt Kiev al ‘het Belgrado aan de Dnjepr’, vanwege de eindeloze stoet van demonstranten die Koetsjma allemaal weg willen hebben. ‘Koetsjma chet, Koetsjma chet’. ‘Weg met Koetsjma, weg met Koetsjma’ klinkt het steeds vaker en luider in heel Oekraïne.
Wat inmiddels ‘Koetsjma-gate’ is gaan heten, begon op 16 september 2000 met de verdwijning van een journalist, die werkte voor een kritische internetkrant, de Oekrainska Pravda. Georgi Gongadze, die schreef over corruptieschandalen in regeringskringen, werd anderhalve maand later teruggevonden in het Tarasjtsjanski Bos bij Kiev. Onthoofd. Op cassettebandjes is te horen hoe een stem, ‘lijkend op die van Koetsjma’, opdracht geeft om met Gongadze af te rekenen. De bandjes zijn opgenomen in de werkkamer van Koetsjma door een ex-officier van de Oekraïense veiligheidsdienst SBOe. Ze staan centraal in de affaire, vandaar dat de parallel met het Amerikaanse Watergate-schandaal, die president Richard Nixon de politieke kop kostte, meer dan terecht is.
De moordzaak heeft de aanzet gegeven tot de protestactie ‘Oekraïne Zonder Koetsjma’. De actie was een heuse estafette van lange marsen vanuit het gehele land op de hoofdstad Kiev. Op 6 februari kwam de eerste kolonne uit, uiteraard, het westen. Uiteraard, omdat in de zeer nationalistische westelijke Oekraïne de gemoederen het lichtst ontvlambaar zijn. Iedere gelegenheid om tegen het centrale gezag aan te schoppen, is daar welkom. De rest van het land bleef niet achter.
Zondag 25 februari vormde de voorlopige apotheose van alle acties. Op het Onafhankelijkheidsplein (Majdan Nezalezjnosti) in Kiev werd een schertstribunaal gehouden, dat Koetsjma schuldig bevond aan moord, machtsmisbruik en vervalsing van de uitslagen van de laatste presidentsverkiezingen. De hoofdstraat van Kiev, de Chresjatik, werd sinds eind januari bezet door demonstranten die hadden gezworen pas te vertrekken als Koetsjma dat ook deed. Het tentenkamp was de autoriteiten een doorn in het oog, het werkte namelijk als een magneet op buitenlandse filmploegen. En toch hield de politie zich aanvankelijk in, hoewel een Kievse rechtbank het kamp drie dagen voor de grote slotmanifestatie illegaal had verklaard, om esthetische redenen. Pas toen alle camera’s en correspondenten waren vertrokken, sloeg de politie toe. Op donderdag 1 maart hield ze een voorjaarschoonmaak op de Chresjatik waarbij enkele rake klappen vielen.
PROFESSIONELE APPARATUUR
Een schone straat is echter nog geen smetteloos blazoen, zo moest Koetsjma al enkele uren na de ontruiming ervaren. De geluidsbanden met het belastend materiaal waren voor expertise overhandigd aan het in Wenen gevestigde Internationale Instituut voor de Pers. Het instituut meldde dat het niet met honderd procent zekerheid kon vaststellen dat het om de stem van Koetsjma gaat. Wel werd geconstateerd dat de kans dat het om een vervalsing en geluidsmontage gaat uiterst gering is, gezien de grote hoeveelheid materiaal die is opgenomen met professionele digitale apparatuur.
Een vertegenwoordiger van Oekraïne in de Raad van Europa beet direct van zich af na het bekend worden van de onderzoeksuitslag. Hij nam de president in bescherming door te verklaren dat het onderzoek ongeldig was, omdat het was verricht met kopieën. Met dit soort verdediging is Koetsjma niet geholpen, als hij nog te helpen is. Het gaat namelijk snel bergafwaarts met Koetsjma’s internationale reputatie. Hij is aangesproken op de zaak Gongadze door de Europese Troika, die nota bene in Kiev was tijdens de ontruiming. Behalve een vermaning van de Belgische minister van Buitenlandse Zaken Louis Michel (PRL) kreeg Koetsjma inmiddels ook een waarschuwing van de Amerikaanse president George Bush dat hij de rechten van het individu moet respecteren.
De verslechterende presidentiële reputatie kan Oekraïne duur komen te staan. Net als Rusland gaat het land gebukt onder een zware schuld bij het Westen. Westerse regeringen, verenigd in de Club van Parijs, hebben 31,5 miljard frank (780 miljoen euro) van Oekraïne te goed. Uitstel van betaling is noodzakelijk, wil het land niet bezwijken onder de schuldenlast. Voor de zogenoemde herstructurering van de schuld is Kiev afhankelijk van de goede wil van westerse regeringen. ‘Er moet verandering komen in het democratische proces. Koetsjma moet een gemeenschappelijke taal vinden met de oppositie. Anders geeft niemand ons meer leningen en kunnen we concessies van de Club van Parijs wel vergeten’, voorspelt Olena Bereslavska, een econome bij de valutabeurs in Kiev.
De naam van Koetsjma zal volledig te grabbel worden gegooid, als waar blijkt te zijn wat de ex-officier van de ‘Oekraïense KGB’ nog verder heeft opgenomen. Zijn bandrecorder onder Koetsjma’s bank heeft naast de zaak-Gongadze, nog veel meer brisante stof opgeleverd. De ex-officier, Niklaj Melnitsjenko, is ondergedoken om te ontsnappen aan zijn voormalige collega’s die hem zouden bedreigen. Zo nu en dan duikt hij op uit zijn schuilplaats, ergens in het Westen, om een interview te geven.
GEEN UITZONDERING
Vlak voor de ontruiming sprak hij met de New York Times. ‘In Oekraïne is er geen grotere misdadiger dan Koetsjma’, zegt hij. Melnitsjenko heeft becijferd dat de president, in de zes jaar dat hij aan de macht is een kapitaal van miljarden dollars heeft vergaard en het land heeft uitgesluisd. De grote zakenlieden van Oekraïne zouden hem maandelijks vele miljoenen betalen om voor strafvervolging te worden behoed. Die gelden zouden in ontvangst worden genomen door een lid van het hogerhuis, Alexander Volkov, als het ware de persoonlijke kassier van Koetsjma.
Koetsjma is geen uitzondering in de regio. Ook ex-president Boris Jeltsin is genoemd in verband met corruptieschandalen. Maar zo bont als Koetsjma heeft hij het nooit gemaakt, als tenminste waar is wat Melnitsjenko beweert tegenover de New York Times. De verhouding Koetsjma-Jeltsin inzake financiën bevestigt een oude wijsheid: ‘Als in Moskou nagels worden uitgetrokken, worden in Kiev armen afgehakt.’ Zo was bijvoorbeeld de landbouwcollectivisatie in de jaren dertig in Oekraïne vele malen gruwelijker dan in Rusland.
Oekraïne is nog steeds een treurige spiegel en karikatuur van Rusland. President Vladimir Poetin heeft weinig op met al te kritische journalisten, zo is wel duidelijk. Het onafhankelijke mediaconcern Media Most bestrijdt hij te vuur en te zwaard. De Russische president heeft waarschijnlijk geweten van de journalist Andrej Babitski van Radio Free Europe, die ruim een jaar geleden verdween in Tsjetsjenië. Het was een duistere zaak waarin zijn geliefde geheime dienst waarschijnlijk een smerige rol heeft gespeeld. Maar Poetins naam is nooit genoemd in verband met een onthoofde journalist; Babitski kwam per slot van rekening gezond en wel weer boven water. In Oekraïne wordt werkelijk gehakt.
Bij de demonstraties gaat het inmiddels een stuk minder vredig toe. Bij de ontruiming van de Chresjatik werden nog circa 40 mensen gearresteerd. Bij demonstraties op 11 maart, na een mars richting presidentiële gebouwen, werden 217 betogers opgepakt. Verontrustender voor Koetsjma is echter het fenomeen dat ’s lands communisten zich bij de acties hebben aangesloten. Daarom was het zaterdag 17 maart voor het eerst ook onrustig buiten Kiev, in steden als Charkov en Donetsk. De communisten gaan niet de straat op voor Gongadze, maar omdat Koetsjma’s regime het land aan de bedelstaf heeft gebracht. Samen met de parlementsleden die Koetsjma verdenken van moord, kunnen de communisten de president nu politiek volledig isoleren.
Wessel de Jong
