Voor communisten, anarchisten en extreemrechtse militanten zit de wereld helemaal anders in elkaar dan voor meer gematigde mensen. Daardoor is het bijzonder moeilijk om hoogte van hen te krijgen.
Politieke extremisten zijn geen robots die blindelings achter een leider aan marcheren en de partijpropaganda klakkeloos overnemen. Dat blijkt uit een studie van professor Alain Van Hiel en zijn collega’s van de vakgroep Ontwikkelings-, Persoonlijkheids- en Sociale Psychologie van de Universiteit Gent. De onderzoekers baseerden zich op een representatieve steekproef in een twintigtal Europese landen, waarbij 7314 leden van politieke partijen werden ingedeeld op een schaal van links tot rechts. In een bijkomend onderzoek werden ook Vlaamse militanten bevraagd. ‘Het uitzonderlijke aan de studie is dat politieke extremisten rechtstreeks geconsulteerd werden’, zegt Van Hiel. ‘Iedereen mag dan wel een opinie hebben over extremisme, die is meestal niet ge-baseerd op informatie van de betrokkenen zelf. Veel bevindingen worden afgeleid uit de bevraging van een gematigde groep, en die blijken soms totaal niet te kloppen. Extremisten zijn echt wel anders.’
Hoe komt het dat extremisten zo weinig bij wetenschappelijk onderzoek worden betrokken? Deinzen onderzoekers daarvoor terug?
Alain Van Hiel: Er zijn gewoon veel minder extremisten dan gematigden en ze zijn ook moeilijk bereikbaar. Gelooft u mij: het is niet simpel om die mensen een vragenlijst te laten invullen. Zelf heb ik dat ook ooit geprobeerd. Toen bleken sommige Vlaams Belangers nog wel bereid te zijn om mee te werken. Vermoedelijk omdat zij wilden laten zien dat ze anders waren dan de meeste mensen dachten. Maar in extreemlinkse hoek zaten ze totaal niet op mijn onderzoek te wachten. Integendeel. Ik denk dat sommigen bang waren dat de gegevens later misbruikt zouden worden. Vergeet niet dat linkse extremisten weleens in het oog worden gehouden door de Staatsveiligheid.
Hoe kun je weten dat iemand een politieke extremist is?
Van Hiel: Daar hebben de onderzoekers twee manieren voor gebruikt. Om te beginnen, zijn er ideologieën die wij als extremistisch beschouwen, zoals anarchisme. De aanhangers van zo’n ideologie zijn logischerwijs extremisten. Daarnaast is er de positie die mensen zelf aanduiden op een schaal van links tot rechts: wie zichzelf extreemrechts of extreemlinks noemt, beschouwen wij ook als een extremist.
Vlaamse extremisten kunnen we dus vinden in de achterban van het Vlaams Belang en onder anarchisten?
Van Hiel: En ook bij de PVDA, bijvoorbeeld, want communisme is geen gematigde ideologische stroming. Alleen lijkt die ideologie misschien minder extreem doordat het wereldbeeld van communisten het sterkst aanleunt bij dat van de gematigde groep. Veel van hun linkse ideeën, zoals herverdeling, zijn ondertussen zelfs gemeengoed geworden. Die principes hebben dan ook al meer dan honderd jaar tijd gehad om ons te beïnvloeden. Extreemrechts heeft nog altijd veel minder impact op ons wereldbeeld. Tijdens het naziregime hebben extreemrechtse ideeën de mensen wel bezwangerd, maar meteen daarna zijn die weer verstoten. En het moderne extreemrechts heeft de tijd nog niet gehad om zo veel invloed te krijgen. Bij ons heeft het Vlaams Belang wel een aantal thema’s op de politieke agenda gezet, maar dat is nog iets anders dan een stempel drukken op onze denkwereld. Al kan dat natuurlijk nog veranderen, want extremisme moet je altijd binnen een sociaalculturele context zien. Zo werd de strijd voor vrouwenrechten halfweg de vorige eeuw nog als extremistisch beschouwd, terwijl dat vandaag een heel normaal standpunt is.
Is het dan niet zo dat extremisten anders denken?
Van Hiel: Toch wel. Of beter: ze zien de dingen anders. Neem een begrip als drank. Studenten associëren dat met plezier en verbondenheid, maar voor tante nonneke heeft drank een heel negatieve connotatie. Hetzelfde geldt voor de betekenis die bepaalde begrippen hebben voor extremisten en gematigde mensen. Zo vinden wij het bijvoorbeeld vanzelfsprekend dat iemand meer etnische vooroor-delen heeft naarmate hij traditioneler denkt. Maar voor een rechtse extremist is dat allerminst een logisch verband. Met andere woorden: bij een Vlaams Belanger gaan racisme en traditionalisme niet automatisch samen. Racisme betekent voor die extremisten simpelweg iets anders dan voor gematigde mensen, en dat is voor wel meer begrippen het geval. Vandaar dat gematigden zich maar moeilijk in de denkwereld van extremisten kunnen inleven.
Weet u ook hoe het wereldbeeld van extremisten precies in elkaar zit?
Van Hiel: Dat is nog niet vaak onderzocht. De schaarse studies die er zijn, moeten we dan ook koesteren. Zo is er de Amerikaanse onderzoeker Raphael Ezekiel, die heeft meegelopen met de racistische Ku Klux Klan en zich ook heeft verdiept in een neonazigroep uit Detroit. Uit dat onderzoek is gebleken dat racisme voor die extreemrechtse mensen een vorm van survival of the fittest is: de ene bevolkingsgroep bedreigt de andere en er kan uiteindelijk maar één winnaar zijn. Dezelfde redenering vinden we terug bij extreemrechts in Europa. Voor die groep is de samenleving een soort competitieve jungle waarin je maar één keuze hebt: domineren of gedomineerd worden. Vandaar dat die extremisten vinden dat andere groepen minder kansen moeten krijgen of zelfs het land uit moeten worden gezet. Dat is iets helemaal anders dan een gematigde man of vrouw die het moeilijk heeft met allochtonen omdat ze niet zijn zoals wij en onze waarden en normen niet huldigen.
We gaan er meestal van uit dat alle leden van een extremistische groep exact dezelfde overtuigingen hebben. Klopt dat ook?
Van Hiel: Niet altijd. Er bestaan zelfs behoorlijk wat verschillen tussen linkse extremisten onderling en rechtse extremisten onderling. Ook binnen dezelfde politieke partij. Onze resultaten spreken dan ook het bestaande vooroordeel tegen dat extremisten als een soort robots achter dezelfde partij-ideologie zouden lopen. De verschillen die er zijn tussen gematigden bestaan ook tussen extremisten. Soms zijn die zelfs nog groter. Dus houden niet alle anarchisten er altijd dezelfde opinie op na, en verschillen ook Vlaams Belangers weleens van mening. Zelfs over onderwerpen die binnen hun ideologie heel belangrijk zijn.
Vinden dan niet alle Vlaams Belangers dat elke immigrant er één te veel is?
Van Hiel: Wellicht wel, maar ze zijn daar niet allemaal even extreem in. De ene Vlaams Belanger is de andere niet. Hetzelfde geldt voor vooroordelen. We weten dat extreemrechtse mensen meer vooroordelen hebben dan gematigden, maar ook daar zit variatie in. Sommige Vlaams Belangers hebben meer vooroordelen dan andere. Hetzelfde aan extreemlinkse zijde: communisten hebben over het algemeen heel weinig vooroordelen, maar toch scoort de één op dat vlak al wat hoger dan de ander.
Kan iedereen zich eigenlijk tot een extremist ontpoppen?
Van Hiel: Omdat er zulke grote verschillen bestaan tussen extremisten en gematigden, ben ik geneigd te denken dat je niet zomaar stilletjes van een gematigd wereldbeeld in extremisme rolt. Daar moet je echt een omslag voor maken, en dat gebeurt niet zo makkelijk. Toch is extremisme voor veel mensen een mogelijkheid, op voorwaarde dat de context goed zit. Denk maar aan al die duizenden mensen die Hitler destijds hebben gesteund. Al zullen daar ongetwijfeld ook meelopers tussen hebben gezeten, want er zijn veel verschillende redenen waarom iemand een extreme ideologie aanhangt. Daarnaast is er natuurlijk ook een verschil tussen kiezers en militanten van een partij. De mensen die wij hebben bestudeerd, waren militanten, die meer doen dan louter op een partij stemmen. Ik hoed me er dan ook voor om conclusies te trekken over de kiezers van het Vlaams Belang of van de PVDA. Zeker nu de kiezersmarkt zo ontzettend mobiel is geworden.
DOOR ANN PEUTEMAN
‘Voor extreem-rechtse mensen is racisme een soort survival of the fittest.’
