De partij van de apartheid is opgeheven. Zij bedacht een samenleving verstoken van enig fatsoen: vier vijfde van de bevolking werd uitgesloten en uitgebuit, om één vijfde te bevoorrechten met goede jobs, behuizing, onderwijs en sociale voorzieningen. De geprivilegieerden waren blank, een tussenlaagje was bruin, de onderliggers waren zwart.

De Nasionale Party werd rond 1910 opgericht door Afrikaner nationalisten. Ze wilden een aandeel in de moderne stadseconomie en de mijnbouw in handen van Engelstaligen. Een nijpend probleem was ook de toeloop van arme Afrikaners naar de stad, waar ze met zwarte werkzoekenden moesten dingen naar de laagste jobs. Dit alles tegen een achtergrond van bitterheid en wrok als gevolg van de Boerenoorlog (1899-1902), toen 26.000 Afrikaner vrouwen en kinderen stierven in Britse concentratiekampen en 30.000 boerderijen werden verwoest. De eeuwige vraag is: hoe kun je na zo’n onmenselijke ervaring anderen hetzelfde – of nog erger – aandoen? Kan een volk zijn ziel genezen door anderen te onderdrukken?

Na een splitsing bleef een harde kern nationalisten over. Die sympathiseerde met de nazi’s – terwijl Zuid-Afrika vocht aan de kant van de geallieerden – en kwam in 1948 aan de macht met een plan voor grootscheepse social engineering: de apartheid. Pas 45 jaar en onnoemelijk veel lijden en verwoesting later, werd de partij gedwongen tot onderhandelingen die leidden tot de eerste algemene verkiezingen in 1994. Het Afrikaans Nationaal Congres (ANC) van Nelson Mandela won met een absolute meerderheid.

Noch ex-president Frederik Willem de Klerk, noch zijn partij, noch de Afrikaner kerken die de apartheid hadden gerechtvaardigd, namen de verantwoordelijkheid voor de horror op zich. De partij verbreedde haar nationalistische stramien naar andere ‘minderheden’ toe en lokte veel kleurlingen die zwarten zagen als een gevaar voor hun belangen. Het oude racisme leefde voort. Ook in de Zoeloe-partij Inkatha Freedom Party, vandaag de enige nationalistisch-tribalistische partij van electoraal belang, die haar bloedig verleden als collaborateur van het apartheidsregime niet heeft afgezworen.

Officieel gaat de (Nieuwe) Nasionale Party op in het ANC, de vroegere aartsvijand. Behoren beide partijen dan tot dezelfde nationalistische stal? Neen. Het ANC is een nationale bevrijdingsbeweging. Het nationale belang sluit echter groeps- en minderheidsbelangen in. Het ANC sluit ín, de apartheidspartij sloot uít.

We moeten blij zijn met minder ambiguïteit in de Zuid-Afrikaanse democratie. Maar een aantal vragen blijven. Waarom werd de apartheid nooit afgezworen? Wat maakte haar feitelijk mogelijk? Een legertje gewetenloze uitvoerders, die onderdrukten, moordden en martelden. Politici die het bevel voerden. Rechters die onrecht deden. Journalisten die logen of zwegen. Dominees die aanmoedigden. Dokters die meededen. Veel mensen die er rijk van werden. En miljoenen blanke burgers die rustig sliepen. Ginder en hier.

Het racisme, het soort nationalisme dat ook tribalisme heet, verschrompelt kennelijk het geweten tot het zwijgt. De mens schrompelt tot slechts het beest overblijft.

Daarom had ik liever gezien dat de partij van de apartheid over de spitsroeden naar zijn einde had moeten lopen. Dat we eventjes niet over een Zuid-Afrikaans ‘wonder’ hoefden te praten en onze walging mochten uiten. Ter wille van de duidelijkheid. Opdat het nooit meer zal gebeuren. Niet ginder, niet hier.

De auteur was van dichtbij betrokken bij de strijd van het ANC tegen het apartheidsregime. Ze zat in de jaren ’80 enkele jaren in de gevangenis in Zuid-Afrika.

Hélène Passtoors

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content