In het Kremlin woont een zieke president die totaal van de wereld vervreemd is. En ondertussen probeert zijn hofhouding zich voor te bereiden op de grote dag des onheils: de verkiezingen.

Als Vladimir Poetin, die vorige week door president Jeltsin tot premier is gebombardeerd, ooit ambities heeft gehad voor de grote politiek dan mag hij die nu wel vergeten. Jeltsin heeft Poetin plechtig tot troonopvolger gezalfd en dat is in de huidige Russische politiek zoveel als een kus des doods.

Daar kunnen een half dozijn voorgangers van Poetin over meespreken. De bekendste onder hen, Alexander Lebed, die Jeltsin in 1996 aan zijn verkiezingsoverwinning heeft geholpen, is uitgeschakeld als provinciegouverneur van Krasnojarsk. Met zijn 14,7 percent van de stemmen deed Lebed toen tussen de twee ronden van de presidentsverkiezingen de balans in het voordeel van Jeltsin overhellen en voorkwam hij een overwinning van de communist Gennadi Zjoeganov. Lebed kreeg als beloning een bureau in het Kremlin en Jeltsin stelde de generaal aan de pers voor als zijn opvolger. Lebed nam de belofte van Jeltsin al te letterlijk op en gedroeg zich openlijk als presidentskandidaat. Vier maanden later werd hij bedankt voor bewezen diensten.

De charismatische jonge gouverneur van Nizjnovgorod, Boris Nemtsov, ging ook in op de sirenenzang van het Kremlin. In maart ’97 haalde Jeltsin hem naar Moskou om het steeds onpopulairder wordende regime nieuw leven in te blazen.

Een nieuwe dauphin was opgestaan. Zeventien maanden en een financiële crisis later gaat Nemtsov door de politieke woestijn. Alleen een godswonder kan Poetin voor eenzelfde lot behoeden.

En alleen een president die alle contact met de realiteit heeft verloren kan de hoop uitspreken dat de Russen zijn keuze zullen bevestigen.

President Jeltsin is de kluts kwijt. Vijf premiers in anderhalf jaar, het is zelfs voor de ruige Russische politiek net iets te veel. Maar er zit systeem in deze waanzin. Jeltsin is geobsedeerd door de kwestie van zijn opvolging. Jevgeni Primakov moest gaan omdat hij te populair werd en de steun van de communisten kreeg. Viktor Tsjernomyrdin had te duidelijke presidentiële ambities, Sergej Kirijenko was de zondebok voor de financiële crisis, Sergej Stepasjin was in de ogen van het Kremlin een ongeleid projectiel. Jeltsin kan volgens de grondwet volgend jaar geen kandidaat meer zijn maar de president is er de man niet naar om na zijn politieke carrière zijn memoires te schrijven en toe te zien wat zijn opvolgers ervan bakken. Hij is verslaafd aan de macht, schreef een voormalige woordvoerder van het Kremlin, zijn vriend Vjatsjeslav Kostjakov: “Macht is zijn minnares.” Jeltsin wil na zijn aftreden over het graf voortregeren en zoekt een kandidaat-president die hem daarbij niet in de weg zal staan.

DE FAMILIE

Het einde van het Jeltsinregime lijkt meer en meer op de nadagen van de “zastoja”, de “stagnatie” zoals de Russen de Brezjnevjaren plegen te noemen. Net als toen is de president ziek en totaal van de werkelijkheid vervreemd.

“Jeltsin is niet meer tot strategisch denken in staat”, zegt de politieke analist Vjatsjeslav Nikonov (de kleinzoon van Stalins minister van Buitenlandse Zaken Molotov).”Hij kan zich nauwelijks langer dan een paar minuten concentreren, maar hij beschikt nog over zijn instinct, en dat instinct is: de macht te behouden.”

De belangrijke beslissingen worden genomen in de Familie: de intieme kring adviseurs en hovelingen waarvan Jeltsins dochter Tatjana Djatjenko de spilfiguur is.

Tot de Familie – in de Russische pers steevast met een hoofdletter geschreven – wordt Boris Berezovski gerekend, de Raspoetin-achtige hoveling die de financiële belangen behartigt van de familie Jeltsin en die onder de vorige regering, die van Jevgeni Primakov, ei zo na in de gevangenis terechtkwam. De invloed van Berezovski is nu wat afgenomen en zijn rol lijkt ten dele te zijn overgenomen door zijn jonge protégé Roman Abramovitsj, een oliemagnaat die zozeer de openbaarheid schuwt dat de commerciële televisie bij gebrek aan authentiek beeldmateriaal een robotfoto van hem liet zien.

Eveneens in de schaduw opereert de voormalige woordvoerder van het Kremlin en de ghostwriter van Jeltsins memoires, Valentin Joemasjev. Het enige “familielid” met een openbare functie is Alexander Volosjin, de chef-staf van het machtige Kremlinapparaat, in feite een parallelle regering. Soms wordt de 46-jarige bankier Michail Zoerabov tot de Familie gerekend. Na intensief lobbywerk van dochter Tatjana heeft Jeltsin onlangs Zoerabov aan het hoofd van het Nationale Pensioenfonds geplaatst. Met de enorme financiële reserves die hij op die manier beheert, is Zoerabov volgens sommige Russische media de ware opvolger van Berezovski als geldschieter en schatbewaarder van de Familie.

Het strategisch doel van de Familie is de macht te behouden, ook als Jeltsin van het politieke toneel zou zijn verdwenen. Of in het slechtste scenario – een machtsovername door de communisten en de nationalisten – voorkomen dat ze fysiek wordt geliquideerd of in de gevangenis terechtkomt.

Het impeachment-debat dat de Russische politiek meer dan een jaar lang heeft verlamd heeft de coterie rond Jeltsin de stuipen op het lijf gejaagd.

De communisten en hun bondgenoten in de Doema zijn er weliswaar niet in geslaagd via wettelijke weg Jeltsin wegens “landverraad” en “genocide” af te zetten, maar de Familie en met haar een paar duizenden bureaucraten en leden van de politieke elite zijn er niet gerust in. Zij zijn er als de dood voor de presidentsverkiezingen over minder dan een jaar zullen uitdraaien op een bijltjesdag. De beslissing om Sergej Stepasjin de laan uit te sturen is ingegeven door regelrechte paniek. Er is geen enkel zicht op een Kremlin-gezinde coalitie die een Jeltsin-getrouwe aan de macht kan brengen. Door zijn verzuim om zoiets uit zijn hoed te toveren, verloor Stepasjin alle bruikbaarheid in de ogen van de Familie. Zijn hoofdzonde was dat hij er niet in slaagde de fusie te verhinderen tussen “Vaderland”, de partij van de Moskouse burgemeester Joerie Loezjkov en “Heel Rusland”, die van de machtige regionale baronnen. Loezjkov is vijand nummer één van het Kremlin en een verkiezingsoverwinning van Loezjkov is een ware nachtmerrie voor de Familie. Loezjkov is niet vies van samenwerking met de communisten en al wie de afgelopen jaren een diepe wrok is gaan koesteren jegens Jeltsin en zijn kongsi, zoals Jevgeni Primakov, die onder andere moest opstappen omdat hij Berezovski onderuit had gehaald.

BALKANISERING

Boris Jeltsin wil de geschiedenis ingaan als de man die Rusland de democratie heeft geschonken. Hij laat niet na te herhalen dat hij de eerste president zal zijn die zijn macht na vrije verkiezingen, zonder geweld en conform de grondwet zal overdragen. Maar zijn diepste instincten staan haaks op alles wat democratisch is. Als een absoluut vorst wijst hij een kroonprins aan – iets wat zelfs de Romanovs niet deden. In 1996 kon Jeltsin zijn verkiezingsoverwinning kopen dankzij de steun van de oligarchen en hun media. Vier jaar later wil hij die stunt herhalen met Vladimir Poetin, een ex-spion van de KGB in Duitsland en een grijze bureaucraat die nog nooit in een ambt is verkozen. Net als zijn voorganger Stepasjin komt Poetin uit Sint-Petersburg en heeft hij carrière gemaakt in de geheime diensten.

Politiek is hij een onbeschreven blad, maar hij wordt geassocieerd met de groep radicale hervormers van wie ex-vice-premier Anatoli Tsjoebais het boegbeeld is. De nieuwe premier was een tijdlang de assistent van een ander boegbeeld van de liberalen: burgemeester Anatoli Sobtsjak van Sint-Petersburg, die in een geur van corruptieschandalen de benen moest nemen naar Parijs. Poetin zal zich ongetwijfeld herinneren dat Sobtsjak toen verslagen werd door zijn vice-burgemeester Vladimir Jakovlev, die de actieve steun genoot van burgemeester Loezjkov van Moskou. Het is nu Poetins opdracht om diezelfde Loezjkov uit het Kremlin te houden. Als premier heeft hij uitgebreide mogelijkheden om de media te manipuleren en als voormalig chef van de FSB, de opvolger van de KGB, kan hij zijn tegenstrevers vernietigen met “kompromat”, compromitterende informatie uit de gegevensbanken van de inlichtingendiensten. Het is wellicht geen toeval dat een bedrijf van de vrouw van Loezjkov onlangs de bijzondere aandacht mocht genieten van de FSB-speurders.

Poetin heeft de reputatie een loyale acoliet te zijn, een grijze bureaucraat die voor niets terugdeinst. Hij zou harder zijn dan zijn voorganger Stepasjin die zich door zijn rol in de Tsjetsjeense oorlog nochtans een stevige reputatie van havik had opgebouwd. Nu is de tweede Tsjetsjeense oorlog op het terrein een feit. Poetin kondigt een grootscheeps militair offensief aan tegen de islamitische krijgsheren in Tsjetsjenië en Dagestan. Zijn voorganger zou, geleerd door de Tsjetsjeense ervaring, terughoudender zijn geweest voor het gebruik van militair geweld.

Maar de verdere balkanisering van Rusland is nauwelijks nog tegen te houden. “De mogelijkheid is reëel dat Dagestan voor Rusland verloren gaat”, zei Stepasjin kort voor zijn ontslag. Door de voortdurende regeringswissels is de lang verwachte ontmoeting tussen president Jeltsin en de gematigde Tsjetsjeense leider Aslan Maschadov voortdurend uitgesteld en de normalisering van de betrekkingen tussen Moskou en Grozny ligt verder af dan ooit. Maschadov zelf verliest met de dag meer invloed aan radicaal-islamitische tegenstanders als de krijgsheren Sjamil Basajev en de Jordaniër Chattab die van geen toegevingen aan Rusland willen horen en de islamitische revolutie naar Dagestan hebben helpen uitvoeren.

President Jeltsin heeft de eerste oorlog in Tsjetsjenië zijn “grootste vergissing” genoemd. Dat die vergissing nu nog eens wordt overgedaan lijkt hem onberoerd te laten. Hij lijkt helemaal te zijn opgeslorpt door de hofintriges.

Alles wijst erop dat de tegenstanders van het Kremlin, de communisten, de nationalisten en sommige regionale leiders een grote overwinning zullen behalen in de parlementsverkiezingen van december. Jeltsins presidentskandidaat Vladimir Poetin is zonder kunstgrepen kansloos in de presidentsverkiezingen van volgend jaar. Maar Jeltsin heeft ongetwijfeld nog een en ander in zijn trukendoos. De toestand in de Kaukasus kan een uitstekend voorwendsel zijn om de noodtoestand uit te roepen en de verkiezingen uit te stellen. Een mogelijk scenario is het vervroegd aftreden van Jeltsin. Vladimir Poetin wordt dan automatisch waarnemend president. Het vraagt niet veel fantasie om je daarbij voor te stellen dat de ex-KGB’er daarna de democratische vrijheden opschort, het parlement naar huis stuurt en een persoonlijk regime instelt met steun van de troepen van Binnenlandse Zaken en de Veiligheidsdiensten. Jeltsin zelf blijft met veel nadruk herhalen dat de parlementsverkiezingen op 19 december en de presidentsverkiezingen in juli volgend jaar wel degelijk doorgang zullen vinden. Die overbodige nadruk op wat de evidentie zelf zou moeten zijn maakt de Russen achterdochtig: ze hebben in de voorbije jaren geleerd wat Jeltsins beloften waard zijn.

Johan Depoortere

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content