Door enorme gas- en steenkoolvondsten transformeert een van ’s werelds armste landen in een van de hardst sprintende Afrikaanse leeuwen. Maar wie profiteren? En zullen de aankomende presidentsverkiezingen iets veranderen?
Met zijn brede lanen, elegante palmbomen, witte stranden en – weliswaar in ruïnes veranderende – koloniale panden ademt Maputo nog altijd een mediterrane sfeer. De Mozambikaanse hoofdstad voelt echter allang niet meer als een levend museum. Moderne hotels en winkelcentra worden uit de grond gestampt, Chinese wegwerkers leggen een zeventig kilometer lange ringweg aan en hijskranen sieren de skyline.
De bouwwoede is het directe gevolg van de economische revolutie waarin het land is terechtgekomen. Na Portugese kolonisatie, zestien jaar burgeroorlog en een decennium van mislukt marxistisch beleid, staan buitenlandse investeerders inmiddels in de rij voor Mozambiques enorme steenkoolvoorraad en de recentelijk voor de kust ontdekte immense gasvelden, waarmee het land de op drie na grootste gasproducent ter wereld kan worden, na giganten Rusland, Iran en Qatar. Zo noemde ook PricewaterhouseCoopers in een recent rapport over een mogelijke Afrikaanse ‘energieboom’ specifiek nieuwkomer Mozambique.
In de afgelegen mijnstad Tete zijn de effecten van de stormloop op mineralen het best zichtbaar. In dit eerder slapende provinciestadje zonder ook maar één serieuze supermarkt wordt het ene na het andere luxueuze hotel geopend. Op de brug over de Zambezi staat nu dagelijks file. Glimmende terreinwagens met logo’s van de diverse mijnbedrijven delen de weg met vrouwen op blote voeten die emmers water op hun hoofd dragen en zogenoemde ‘MyLoves’, kleine vrachtwagens met open laadbak, waarin vanwege gebrek aan openbaar vervoer zeker vijftig opeengepakte Mozambikanen elkaar noodgedwongen ‘liefdevol’ moeten vasthouden om veilig op hun werk te raken. Buiten de stad leeft het gros van de mensen nog in hutten van modder en riet met nauwelijks toegang tot water en elektriciteit.
Haves en havenots
Ondanks dat Mozambique inmiddels tot de 25 sterkst groeiende economieën ter wereld behoort, met een groei van het binnenlands product (BBP) van gemiddeld zeven procent per jaar, leeft meer dan de helft van de bevolking nog onder de armoedegrens en is 43 procent van de kinderen onder de vijf jaar ondervoed. Veel Mozambikanen hebben het gevoel dat de kloof tussen de haves en de havenots alleen maar groter wordt. Een trend die wordt bevestigd door de Economische Commissie voor Afrika van de Verenigde Naties (ECA) die recentelijk haar zorgen uitte over de groeiende ongelijkheid in Zuidelijk Afrika, die inmiddels de op een na meest ongelijke regio ter wereld is, na Latijns-Amerika.
‘Hoewel er nu meer winkels en betere wegen zijn, is er nauwelijks meer werkgelegenheid’, verwoordt de in Tete geboren Januario Capusseni (49) het in de mijnstad overheersende sentiment. Volgens de docent Portugees halen mijnbedrijven het gros van hun werknemers uit het buitenland en de rest van Mozambique. ‘Door die nieuwkomers stijgen hier alle prijzen’, verzucht de vader van zeven kinderen, wiens huur de afgelopen vijf jaar is verdriedubbeld. ‘Terwijl mijn salaris nog altijd hetzelfde is.’
Nog veel grotere ontevredenheid is er onder duizenden gezinnen die moesten plaatsmaken voor de koolmijnen in Tete. ‘Eerder woonde ik naast de rivier en leefden we van de groenten die ik verbouwde op het veldje naast mijn huis. Maar hier groeit niets’, verzucht de 35-jarige Annabella Joaquim terwijl ze over het droge veld vol stenen loopt dat haar is toegewezen als nieuwe landbouwgrond. De moeder van zes kinderen is een van de vijfduizend mensen die door de Braziliaanse koolgigant Vale naar het nieuw aangelegde dorp Cateme is verplaatst, in een zeer droog gebied op meer dan veertig kilometer van de bewoonde wereld. Veel van de mannen, die eerder aan de rivier bakstenen produceerden, werden alleen tijdens de constructieperiode door Vale ingehuurd en zijn nu werkloos. Joaquim: ‘Ze beloofden ons banen en economische groei, maar uiteindelijk zijn we armer en beroofd van onze bestaans-middelen.’
Altiberto Brandao, operationeel directeur van Vale, stelt echter dat bij het Braziliaanse mijnbedrijf bijna 400 mensen uit Tete werken, er momenteel 300 jongeren voor een trainingsprogramma worden geworven en inmiddels 24 trainees zijn aangenomen, afkomstig uit de verplaatste gemeenschappen. Volgens de directeur heeft zijn bedrijf moeite om in de mijnstad gekwalificeerd personeel te vinden.
Dat is onzin, vindt de 23-jarige Jose Fortes. De lange, modieus geklede Mozambikaan studeert Mineraalverwerking aan de Technische Universiteit in Tete, maar is al twee jaar op zoek naar een stageplaats. Veel van zijn klasgenoten van de opleiding Mijnbouw hebben hetzelfde probleem. ‘In Mozambique solliciteer je niet naar een stageplek of baan, je koopt er één’, verwoordt de 28-jarige Daviz het sentiment van veel Mozambikaanse studenten. Hij studeerde onlangs af aan de Eduardo Mondlane Universiteit in Maputo en moest volgens eigen zeggen zelfs zijn professor betalen om zijn certificaat te krijgen.
Vanwege deze ongebreidelde corruptie vrezen veel Mozambikanen dat ook bij de zakendeals met buitenlandse investeerders politici vooral hun eigen zakken vullen. Volgens de wet moet er bij overnames 32 procent belasting worden afgedragen. ‘Maar president Armando Guebuza maakt regelmatig op eigen houtje met multinationals totaal andere afspraken’, verzucht Erik Charas, directeur van de Mozambikaanse krant @Verdade (de waarheid) die uitlegt dat het voor journalisten lastig is om de waarheid boven water te halen omdat Mozambique nog altijd geen Wet op de Openbaarheid heeft.
Frelimo
Volgens veel Mozambikanen is het grootste probleem dat de gehele maatschappij – inclusief de economie en het justitieel apparaat – nog altijd wordt gedomineerd door Frelimo, dat Mozambique in 1975 van de Portugezen bevrijdde en na 39 jaar nog altijd aan de macht is. Zo moeten alle ambtenaren verplicht lid zijn van de regeringspartij, worden rechters benoemd door de president en is die 71-jarige president Guebuza ondertussen een van de rijkste zakenmannen van het land. Zo is ‘Mr Gue-Business’, zoals hij inmiddels ook wordt genoemd, niet alleen eigenaar van bouw-, visserij- en exportbedrijven maar ook grootaandeelhouder in een bank, de grootste brouwerij en een containertransportbedrijf. ‘Zodra een bedrijf succesvol wordt, eist de president er een aandeel in op, waarvoor hij meestal weigert te betalen’, vertelt een buitenlandse zakenman op voorwaarde van anonimiteit. ‘Ga je niet akkoord, dan vind je gegarandeerd binnen enkele weken onduidelijke boetes van miljoenen meticals op je deurmat.’
Hoewel na de komende presidentsverkiezingen van 15 oktober Guebuza het stokje moet overdragen, omdat zijn twee termijnen er dan op zitten, zal hij ’s lands machtigste man blijven. Bewust heeft hij de onbekende Filipe Nyusi naar voren geschoven. ‘Die vormt geen enkel risico en zal netjes al zijn bevelen opvolgen’, stelt Charas. Guebuza blijft ondertussen de voorzitter van Frelimo’s politiek comité, waar feitelijk alle regeringsbeslissingen worden genomen.
Naast gedwongen verplaatsingen in Tete zullen in Noord-Mozambique tussen de 7000 en 18.000 hectare worden vrijgemaakt voor de nog te bouwen gasindustrie. Lokale vissers zullen hierdoor langs een enorme strook niet langer toegang hebben tot de zee. Tegelijk zorgen enorme landbouwprojecten voor grote onrust. Zo verhuurt de Mozambikaanse regering maar liefst 14,5 miljoen hectare land aan de Braziliaanse en Japanse regering voor de komende vijftig tot honderd jaar. Die gaan er het zogeheten ProSavannaproject opzetten, naar model van een grootschalig landbouwproject in de Braziliaanse regio Cerrado, waar op gemechaniseerde plantages soja, suikerriet en palmolie worden verbouwd. Dat zogeheten Prodecerproject leidde evenwel tot grootschalige ontbossing, landroof, bodemverdichting, erosie en verontreiniging van de regionale watervoorraden als gevolg van veelvuldig gebruik van pesticiden en kunstmest. Ook daalde de werkgelegenheid, doordat kleinschalige boeren gemiddeld voor 35 banen per honderd hectare zorgen terwijl het gemechaniseerd verbouwen van palmolie en suikerriet voor slechts tien en soja zelfs maar voor een halve baan per honderd hectare zorgt.
‘Volgens de regering hebben we deze buitenlandse investeerders nodig om onszelf te voeden, maar dat is een leugen’, verzucht Agostinho Bento van de Mozambikaanse boerenvakbond UNAC die benadrukt dat zeventig procent van het voedsel in Mozambique momenteel juist door kleinschalige boeren wordt geproduceerd. ‘Deze buitenlandse investeerders komen hier alleen maar om veevoer voor Brazilië en Japan te verbouwen en om veel geld te verdienen.’
De pleitbezorger van UNAC benadrukt dat de boerenvakbond absoluut niet tegen modernisering is. ‘Maar dat moet je op een duurzame manier doen in samenspraak met de boeren.’ De Mozambikaanse regering weigert echter met de kleine boeren om de tafel te gaan. ‘De plannen voor ProSavanna moesten wij uit de Braziliaanse media vernemen.’
Hardhoutbossen
De duizelig makende bergen van tienduizenden boomstammen op Chinese terreinen langs de toegangsweg naar de belangrijke havenstad Beira duiden op een ander probleem. Met behulp van corrupte politici en onwetende burgers roven Chinese zakenmannen momenteel in onvoorstelbaar tempo de tropische hardhoutbossen van Mozambique leeg. Volgens het Britse onderzoeksinstituut Environmental Investigation Agency (EIA) is op dit moment zelfs 93 procent van alle houtkap in de voormalige Portugese kolonie illegaal. Daardoor is Mozambique sinds 2007 zo’n 113 miljoen euro aan belastinginkomsten misgelopen. Er worden nauwelijks bomen geplant en volgens het EIA zijn binnen tien jaar alle tropische hardhoutbossen in het land verdwenen.
Pedro Abilio, die ook voor de Chinezen kapt, weet dat de bossen verdwijnen. ‘Maar wat kan ik anders? Er is hier geen ander werk’, verzucht de 28-jarige tengere man terwijl hij het houtschaafsel van zijn bezwete gezicht veegt en zijn kettingzaag nog nagromt. De Chinezen betalen hem 2500 meticals (65 euro) per vrachtwagen, waar tachtig bomen op passen. Hij weet echter niet dat deze zeldzame hardhoutbomen in China minstens honderd keer zoveel opleveren.
De recente bodemvondsten zorgen ook voor een opleving van het sluimerende politieke conflict. Oppositiegroep Renamo, waarmee Frelimo zestien jaar lang een burgeroorlog uitvocht, aast meer dan ooit op macht en een stuk van de cake. ‘Renamo is het zat om toe te moeten kijken hoe Frelimo zichzelf verrijkt’, verklaart Charas de recente Renamo-aanslagen op treinen en burgers.
Ondertussen zijn de verkiezingscampagnes in volle gang. De presidentskandidaten toeren het hele land door en alle billboards, bruggen en verkeersborden zijn volledig beplakt met verkiezingsposters. In mijnstad Tete rijden overal burgers met gigantische Frelimovlaggen rond. ‘Zo krijgen ze gratis benzine’, grinnikt Raquel. De 22-jarige student Accountancy gaat zelf niet stemmen ‘omdat het toch niets uitmaakt’. De slanke vrouw in gestreept shirtje, strakke spijkerbroek en gympen vertelt hoe bij vorige verkiezingen op het strand van Beira stembussen werden gevonden vol voor de oppositie aangevinkte stembiljetten. Ook werden verschillende oppositieleden zonder reden gearresteerd, precies op het moment dat werd begonnen met stemmen tellen.
‘Al zou Frelimo niet één poster plakken, dan nog zouden ze winnen’, verzucht Raquel terwijl ze moet lachen om een groepje Frelimoaanhangers die op een wiebelige ladder, met de hand dikke klodders lijm op een billboard smeren. Haar vader, die voor het ministerie van Gezondheidszorg werkt, gebiedt haar op Frelimo te stemmen omdat die zijn salaris betalen. Volgens de student kunnen mensen moeilijk onderscheid maken tussen de regering en de partij en zien ook veel Mozambikanen Frelimo nog als de bevrijder. Anderen zouden niet op een andere partij durven te stemmen. ‘Bang dat iemand erachter komt, ze dan hun baan kwijtraken of zelfs worden gearresteerd.’
‘Helaas zijn Mozambikaanse verkiezingen tot nu toe nooit vrij en eerlijk verlopen’, zegt ook @Verdade-baas Charas. Hij voorspelt dat de aankomende stembusgang alleen nog maar agressiever zal worden omdat Frelimo zijn macht aan het kwijtraken is aan de Democratic Movement of Mozambique (MDM). ‘Deze oppositiepartij bestaat pas sinds 2009 maar wint snel terrein onder jonge, hoogopgeleide Mozambikanen die het niet langer pikken dat Frelimo het land als zijn persoonlijk eigendom behandelt’, stelt Charas. Zo won MDM bij de lokale verkiezingen vorig jaar in vier belangrijke steden.
Nieuwe burgeroorlog
Mocht Frelimo verliezen, wat overigens zeer onwaarschijnlijk is, dan is er volgens Charas zelfs kans op een nieuwe burgeroorlog. ‘Tien jaar vocht Frelimo voor onafhankelijkheid, zestien jaar tegen Renamo en nu Mozambique een pot vol goud blijkt te zijn, zou het de macht zomaar uit handen geven?’
De komende jaren zullen cruciaal zijn voor de toekomst van Mozambique. Hoewel steeds meer westerse landen het stimuleren van economische groei als een goede manier voor armoedevermindering zien, zal het sterk afhangen van good governance, een onafhankelijk justitieel apparaat en een sterke civil society of daadwerkelijk ook het leven van de burgers verbetert. ‘Zal er in Mozambique niet op korte termijn iets drastisch veranderen, dan worden we een tweede Angola’, voorspelt Charas, verwijzend naar de voormalige Portugese kolonie aan de westkant van Zuidelijk Afrika. Daar zorgen olievondsten voor razendsnelle economische groei, waar een kleine, inmiddels in hummers rondrijdende elite van profiteert terwijl veertig procent van de Angolezen nog altijd onder de armoedegrens leeft.
‘Ik wil niet klagen’, lacht Charas die opnoemt hoe zijn land gas, steenkool, goud, edelstenen, tropisch hardhout, vis en enorme gebieden met vruchtbare grond heeft. ‘Maar worden de komende jaren de verkeerde beslissingen genomen, dan hebben we straks vijftig miljardairs en een straatarme massa.’
DOOR ANDREA DIJKSTRA, FOTO’S JEROEN VAN LOON
Dankzij de immense gasvelden voor de kust kan Mozambique de vierde gasproducent van de wereld worden.
‘In Mozambique solliciteer je niet naar een stageplek of baan, je koopt er één.’
