Hoe de ortodoxe minderheid in Israël het dagelijkse leven van de mensen in het algemeen en de vrouwen in het biezonder verzuurt. Een vraaggesprek met Einat Ramon, de eerste vrouwelijke rabbi.
NIEUWJAAR heet bij de joden Rosj Hasjana. Afwijkend van vele andere feestdagen slaat deze dag niet op een belangrijke gebeurtenis uit de geschiedenis van het Israëlische volk. De joden vieren nieuwjaar op de dag van Gods Koningschap, de dag van de schepping dus. Met dit feest zet Israël dezer dagen jaartelling 5753 in. Rosj Hasjana is de eerste van de zogenaamde “ontzagwekkende dagen” : die hoogdagen bereiken hun hoogtepunt met Jom Kippoer, de Grote Verzoendag en in belang alleen maar vergelijkbaar met kerstmis voor de kristenen. Die dag bezinnen de gelovige joden zich over hun tekortkomingen in de ogen van God en hun medemensen. Ze kleden zich in het wit, dragen geen lederen schoenen, onthouden zich van seksuele betrekkingen en vasten 26 uur. Na de verzoeningsrituelen herdenkt de joodse gemeenschap tijdens het kleurrijke Sukkot het verbond met God. De twintig hoogdagen eindigen uitbundig met Simchat Torah, vertaald naar Vreugde der Wet : er wordt in de synagoge soms extatisch gedanst rond de Torah, in dankbare erkenning voor de leer die dit boek de mensheid aanreikt.
Het zijn drukke dagen voor Israëls eerste vrouwelijke rabbi, Einat Ramon. Ze is op doortocht van Jeruzalem haar thuisbasis naar haar kongregatie aan de Amerikaanse Westkust. De kongregatie is te klein om een vaste voorganger te kunnen bekostigen, maar tijdens de feestdagen waardeert ze diensten van rabbi Ramon biezonder. Als haar taak als voorganger erop zit, keert de rabbi terug naar Jeruzalem, en naar de spanningen tussen de ortodox joodse gemeenschap en de veel grotere groep sekuliere joden. Een gesprek over het religieuze landschap in Israël en de politieke impact daarvan.
– Duidt jood zijn op een religieus begrip, of geeft het veeleer een etnische identiteit mee, zoals Amerikaan of Belg zijn ?
– EINAT RAMON : Velen hebben wellicht het beeld voor ogen van bebaarde mannen in lange zwarte jassen. De ortodoxe joden vallen natuurlijk het meest op. Ze dragen nog de kledij, die in het achttiende-eeuwse Polen algemeen gangbaar was. Toch is in Israël slechts twintig procent van de joden ortodox, maar deze minderheid heeft in Israël veel in de melk te brokken. Ze houden vast aan dezelfde religieuze praktijken als enkele eeuwen geleden. De mannen voeren het woord in de synagoge ; de vrouwen zitten gescheiden en luisteren toe.
Het merendeel van de joden is echter sekulier. Een kleine minderheid behoort tot de reform movement of conservative movement : dat zijn religieuze vernieuwingsbewegingen die in het negentiende-eeuwse Europa ontsprongen vanuit de behoefte om mee te gaan met de algemene modernizering. Het verschil tussen conservative en reform is er één van gradaties. De eerste groep is bereid om na grondige studie zaken te veranderen die voor de ortodoxen in steen gegrift staan, zoals vrouwen laten optreden als religieuze gezagsvoerster, maar wel binnen de grenzen van de joodse wetten. De reform-beweging laat zich veel minder gelegen aan de joodse wetten. Zij redeneren : het doet er niet toe om veranderingen te staven met teksten over historische antecedenten, want vroeg of laat komen de veranderingen er toch. Ik behoor tot de conservative movement, leun dus ritueel aan bij de ortodoxen, maar sta op het vlak van gedachtengoed dicht bij de reform-joden. Tussen beide bewegingen is de verstandhouding zeer goed, mijn man is trouwens een reform-rabbi. In de VS tellen de twee bewegingen tellen veel meer leden dan de ortodoxen. De conservative movement alleen al heeft er 4,5 miljoen leden.
In Israël ligt de situatie net andersom : de stroming om op religieus vlak met de tijd mee te gaan, vond daar geen gunstige bodem. Voor de Tweede Wereldoorlog dus voor het land bestond werden er slechts aarzelende passen in de richting van religieuze vernieuwing gezet. Na de holocaust zag het kersverse land een grote influx van joden uit Oost-Europa en het Midden-Oosten. Juist in deze landen was emancipatie nauwelijks aan de orde. Neem nu Rusland : de konservatieve joodse beweging had zich amper in beweging gezet, of een groot deel van de joden werd er geëlimineerd. De overlevenden hadden wel wat anders te doen dan zich met vernieuwingstendenzen bezig te houden. Dat verklaart waarom Israël een uitgesproken ortodoxe gemeenschap heeft.
Tegenover de ruim twintig procent religieuze joden staat een meerderheid van etnische joden die zich afgekeerd hebben van religie, vooral vanuit verzet tegen de ortodoxen : die willen niet enkel het religieuze monopolie behouden, maar leggen het land ook allerlei restrikties op die het dagelijks leven van mensen beïnvloeden. Bovendien tref je in de bezette gebieden een harde kern van extreem-rechtse ortodoxe joden. Ze interpreteerden de zege in de joods-Arabische oorlog van 1967 als een teken dat de messias op komst was. Ze houden hardnekkig vast aan de bezette gebieden omdat opgeven een terugslag zou betekenen voor hun messiaanse verwachtingen. Bijgevolg verzetten ze zich tegen de vredesakkoorden met de Palestijnen. Maar de meerderheid in Israël wil de vredesbesprekingen tot een voorspoedig einde voeren. Daarom bestaat bij vele sekuliere joden irritatie over de ortodoxen, die ze als fundamentalisten beschouwen.
– Welke restrikties legt de ortodoxe gemeenschap de andere joden op ?
– RAMON : Om te beginnen, is er de manier waarop huwelijken en echtscheidingen geregeld worden. Trouw je in Israël, dan moet daar de facto een ortodoxe rabbi aan te pas komen, ondanks het feit dat Israël, net als elke moderne maatschappij, een burgerlijk wetboek heeft. Het civiele en het religieuze zitten op sommige punten nogal in elkaar verweven. Israël is een demokratie met elementen van een teokratie. De ortodoxen kanten zich tegen het uit elkaar halen van civiele en religieuze komponenten. Huwelijken ingezegend door een reform of konservatieve rabbi kunnen in de ogen van de ortodoxen niet op een goddelijke zegen rekenen. Ze kunnen zonder inbreng van een ortodoxe rabbi niet wettelijk erkend worden.
Het monopolie van de ortodoxen op huwelijkszegeningen is één ding, hun verzet tegen het versoepelen van de echtscheidingswetten een ander, en erger. In de joodse huwelijksceremonie maakt de man zijn bruid symbolisch tot zijn bezit. Hij is dan ook als enige bij machte om te beslissen over een echtscheiding. Dit is jammer genoeg geen symboliek maar kwalijke realiteit. De man kan zijn vrouw de gat het echtscheidingsdokument geven of weigeren. De vrouw die wil scheiden, kan dat niet afdwingen van haar man. Als een man uit wraak moeilijk wil doen tegenover zijn vrouw, kan hij dus een scheiding weigeren, of hij kan in ruil voor de gat financieel munt slaan uit de situatie. In de aard van : jij geeft het recht op alimentatie of op gemeenschappelijk bezit op en je krijgt de gat. De vrouw wordt hier dus regelrecht gediscrimineerd door de wet. In vele gevallen geven vrouwen toe aan de eisen van hun partner om hun vrijheid te verwerven. Dat is dubbel zo belangrijk voor vrouwen die een kind willen met een nieuwe partner. Zolang de moeder niet officieel gescheiden is, is dat kind een bastaard. Volgens de joodse wetten is zo’n kind een outcast. Het kan later geen joods huwelijk aangaan, een uitsluiting die zelfs geldt tot de tien volgende generaties. Dat schrikt mensen erg af. En het drijft duizenden vrouwen in Israël in een financieel heel onzekere situatie. Biezonder erg is dat deze discriminerende ortodoxe echtscheidingswet ook de tachtig procent van de bevolking treft die helemaal niet ortodox is.
Een andere reden voor grief : huiselijk geweld is binnen de joodse wet geen reden tot echtscheiding. Omdat mishandelde vrouwen geen echtscheiding kunnen afdwingen, blijven ze vaak langer dan menselijk in een huwelijk dat hen fysiek kwetst. De rechter kan hier zijn eigen oordeel over vormen, maar een scheiding afdwingen van een man die dat weigert, dat kan hij niet. Ik heb ooit nog overwogen rechten te studeren, maar zag het niet zitten om binnen dergelijk systeem te funktioneren.
– Waarom komt hierin geen verandering ? Israël wordt toch bestuurd door een niet ortodoxe meerderheid ?
– RAMON : Dat het zo moeilijk is deze zaken te veranderen, heeft te maken met de manier waarop het Israëlische kiessysteem funktioneert. Er zijn twee meerderheidspartijen, maar geen van beide rijft voldoende stemmen binnen om alleen te kunnen regeren. Ze moeten dus koalities aangaan met ortodoxe partijen, die in ruil voor de samenwerking hun tol eisen. Telkens wanneer de regerende meerderheidspartij het vredesproces wil verderzetten of een ander belangrijk punt op de agenda wil realizeren, stellen de ortodoxe partijen : we verlenen alleen onze steun als we die en die beloftes krijgen. Ze spreken hun veto uit tegen zaken die er zonder hen wel door zouden komen, zoals een grotere erkenning van de conservative- en reform-strekkingen in Israël, en echtscheidingswetten op basis van gelijkwaardigheid tussen man en vrouw.
Maar de ortodoxen bemoeilijken het leven van hun landgenoten in nog andere zaken. In Jeruzalem verzetten de ortodoxen zich, bijvoorbeeld, sterk tegen restaurants of cinema’s die open zijn op sabbath, de heilige rustdag. Openbaar vervoer op zaterdag mag evenmin. Voor religieuze joden is de sabbath een dag van inkeer en gebed, tijd voor familie ook. Volgens joods-religieuze wetten mag je op de sabbath die begint op vrijdagavond bij zonsondergang en eindigt bij de volgende zonsondergang geen technische middelen gebruiken, en ook geen geld. Dus, niet auto rijden of stofzuigen, geen inkopen doen of op restaurant gaan. Al ben ik zelf niet ortodox, toch zal ik op sabbath niet met de auto rijden of geld uitgeven. Maar een heleboel joden doen dat wel. Ze zullen de sabbath wellicht vrijdagavond aanvangen met een uitgebreide familiemaaltijd, maar zaterdag is voor velen een dag om uitstappen te maken, feestjes te organizeren, de natuur in te trekken. Omdat de ortodoxen vasthouden aan het stilleggen van alle openbaar vervoer op sabbath, moeten mensen zelf rijden om ergens te geraken. Het gevolg : files en vervuiling, veel erger dan wanneer het openbaar vervoer wel zou werken. De verkeershinder wordt nog verhoogd doordat de ortodoxe gemeenschap haar buurten afsluit voor doorgaand vervoer, zodat mensen soms een lange omweg moeten maken om hun bestemming te bereiken.
Dergelijke zaken zorgen voor spanningen in de stad, en wederzijdse ergernis. Vele joden pikken het niet dat de ortodoxe minderheid de niet ortodoxe meerderheid dergelijke restrikties oplegt. Dat de weinig kinderrijke sekuliere gezinnen via hoge stadsbelastingen mee betalen voor de kinderrijke ortodoxe gezinnen die omwille van hun kinderlast vrijgesteld zijn smeert ook al geen zalf op de spanningen. Ortodoxe koppels kunnen gerust contraceptie gebruiken, geen enkele joodse wet verbiedt hen dat. Ze laten zich echter inspireren door het bijbels gebod : wees vruchtbaar en bevolk de aarde. Gezinnen met tien of twaalf kinderen vormen geen uitzondering binnen die gemeenschap. Een ongetrouwde rabbi is bij ons overigens zeer ongebruikelijk, dat ligt bij ons heel anders dan in het katolicisme.
– Krijgt de vrouw binnen het traditionele jodendom hoofdzakelijk een zorgende rol toebedeeld ?
– RAMON : Wie naar de geschiedenis en de religieuze teksten kijkt, ziet konfliktueuze meningen over de rol van de vrouw in het jodendom. Enerzijds is er helemaal niet het koncept van de passieve vrouw die wacht tot een ridder haar op zijn paard komt tillen. Bijbelse vrouwen zoals Rebecca, Ruth of Hannah waren bepaald aktieve vrouwen, assertief ook in de interaktie met hun omgeving. In het boek Spreuken wordt heel duidelijk gesteld : een vrouw is waardevol, niet zozeer omwille van haar schoonheid die verzwindt immers maar omwille van haar intelligentie en de manier waarop ze haar huishouden en haar zaken bestiert. Anderzijds heeft de vrouw tot doel, het respekt voor de man te verhogen.
Je moet de rol van de vrouw bekijken in het licht van historische evoluties. Aanvankelijk werd Israël bevolkt door boeren en herders. De meeste mensen, mannen zowel als vrouwen, leefden en werkten dicht bij huis. Dat was, bijvoorbeeld, het geval voor onafhankelijke figuren zoals Sarah, Rebecca en Deborah. Deze laatste was rechter, militaire leidster en profeet. De eerste keer dat de bijbel het over profeten heeft, gaat het ten andere over een vrouw, Myriam.
In een tweede faze van het jodendom wordt de studie van de teksten heel belangrijk. Deze faze valt min of meer samen met de eerste exodus in de 4de eeuw voor de gebruikelijke jaartelling. Het volk heeft zijn onafhankelijkheid verloren, en zijn land. Wat overblijft, is de religieuze overlevering. Die wordt in deze periode ijverig ter schrift gesteld. De studie en de bekommentariëring van de heilige teksten wordt nu voor het Israëlische volk de manier om zichzelf in stand te houden. Vergaderplaatsen voor joodse studie, yeshiva’s, worden opgericht. Een elitegroep van mannen neemt dat op zich. Maar iemand moet zich over de praktische dingen ontfermen, en dat is de vrouw. Zij bereddert het materiële zodat de man zich met het hogere en spirituele kan bezighouden. Vanuit deze optiek is er geen enkel bezwaar tegen de ekonomische aktiviteiten van vrouwen, integendeel : daardoor maakt ze haar man vrij om zich aan het hoogste te wijden. Je vindt deze werkverdeling nog altijd terug bij ortodoxe gemeenschappen over heel de wereld : waar de man zich wil richten op de studie van het religieuze, zal zijn vrouw hem vaak onderhouden.
De meningen van moderne joodse vrouwen over een dergelijke werkverdeling liggen nogal uiteen : enerzijds kan je waarderen dat de vrouw zo al heel vroeg een ekonomische zelfstandigheid verwierf, anderzijds slooft de vrouw zich natuurlijk uit in de zorg om de kinderen en om het dagelijks brood, terwijl de man aan de stadspoort zit met een heilige tekst.
– De joodse teksten bevatten heel wat reinigingsrituelen voor vrouwen. Ze stellen onder andere dat de aanraking met een menstruerende vrouw vermeden moet worden. Hoe staan vrouwen daartegenover ?
– RAMON : De meeste joodse vrouwen en mannen trekken zich daar weinig van aan, en komen slechts in aanraking met de reinigingswetten wanneer ze trouwen. Alvorens een ortodoxe rabbi een huwelijk inzegent, moet de bruid een papier voorleggen dat ze naar het ritueel bad, de mitveh, geweest is. Een sekuliere vrouw voelt zich vaak ongemakkelijk bij deze plichtpleging. Niet zelden wordt ze belerend aangesproken door de ortodoxe vrouwen. Die ondergaan minstens één keer per maand zo’n reinigingsbad om de periode van menstruele onreinheid af te sluiten. Gedurende zeven dagen tijdens haar menstruatie en zeven dagen daarna wordt een vrouw volgens de ortodoxe joodse wetten als onrein beschouwd. Ze mag dan niet aangeraakt worden door een man, inclusief haar eigen man. Die periode wordt afgesloten met de mitveh. Tot haar volgende menstruatie begint, kan ze weer met haar man slapen. Een ortodoxe man zal in het algemeen geen enkele vrouw aanraken behalve zijn vrouw. Je weet maar nooit of die vrouw op dat moment niet onrein is. Dat is de reden waarom een ortodoxe man een vrouw zelfs geen hand kan geven.
Joodse feministen zijn in hun uitspraken verdeeld over de joodse reinigingsrituelen. Enerzijds gelooft het gros van de vrouwen niet in menstruele onreinheid, anderzijds wordt er toch wel naar een nieuwe betekenis gezocht voor de mitveh. Ik ben er voor gewonnen dit ritueel bad in ons religieus leven te inkorporeren. Los van de menstruatie kunnen zich situaties voordoen waarin de behoefte aan een soort reiniging zich opdringt, bijvoorbeeld na incest of na een verkrachting. We moeten het kind niet met het badwater weggooien en ons afvragen of we geen eigentijdse betekenis voor deze rituelen kunnen creëren.
– Hebt u als vrouw veel weerstand moeten overwinnen om tot rabbi gewijd te worden ?
– RAMON : Het is zeker geen toeval dat ik in het Newyorkse Jewish Theological Seminary rabbi gewijd werd. Ruim tien jaar geleden de tijd dat ik studies voor rabbi wilde aanvangen , opende de konservatieve beweging net de deuren van haar teologisch seminarie in Israël. Ze reageerde heel ambivalent en aarzelend op mijn verzoek om rabbijnse studies aan te vangen bij hen, bang als ze waren voor een sterke reaktie van de ortodoxen. Naar mijn gevoel was dit geen reden om vrouwen buiten te houden. We wilden immers de sekuliere joden bereiken, en konden ons daarbij toch moeilijk laten tegenhouden door de mening van de ortodoxen. Ik kon hen op dat moment echter niet overtuigen, en ben naar New York vertrokken. In de volgende jaren opende het teologische seminarie wel zijn deuren voor vrouwen. Verspreid over de reform- en conservative-seminaries volgen er momenteel twaalf vrouwen rabbijnse studies volgen of zijn al rabbi gewijd. De meeste van deze vrouwen werden geboren in de VS, maar er zijn er toch al enkele Israëli’s bij. Vooral bij de jongere bevolking vinden wij een grote openheid voor vrouwelijke rabbi’s. Terwijl de ortodoxen zich officieel kanten tegen vrouwelijke rabbi’s, heb ik persoonlijk wel bijval ondervonden van een aantal van hen : vooral van meer feministisch ingestelde vrouwen onder hen. Maar het is me ook overkomen dat een hassidische man een ultra-ortodox mij om raad kwam vragen. Ook de ortodoxen zijn niet één pot nat.
Ria Goris
Einat Ramon, de eerste vrouwelijke rabbi van Israël : “De vrouw heeft tot doel het respekt van de man te verhogen. “
Joodse religieuzen bidden om vergiffenis tijdens Jom Kippoer.
Een Joodse ortodox zwaait met een haan boven zijn hoofd tijdens Jom Kippoer. “Ze gebruiken hun vetorecht om chantage te plegen. “
