De vergeten architectuur van Luchtbal.

Even ten noorden van Antwerpen torenen zes appartementsgebouwen hoog boven de autoweg en de spoorlijn naar Nederland uit. Die flatgebouwen maken deel uit van de sociale woonwijk Luchtbal. De in architecturaal opzicht merkwaardige maar vaak geminachte wijk groeide tussen 1925 en 1965 in grofweg drie fasen. Tussen 1925 en 1929 verrezen, beïnvloed door de Engelse tuinwijkgedachte, 350 huizen van de Maatschappij voor de goedkope woning. De traditionele en niet zo goedkope koopwoningen boden onder meer een onderkomen aan een deel van de bewoners van het Engels kamp, een barakkenconstructie uit de Eerste Wereldoorlog. De gemeenschappelijke tuinen zijn, uitzonderlijk, nu nog bewaard.

In 1928 verschenen de eerste, in hoogte beperkte, appartementsgebouwen. In die tijd zorgden de onteigeningen in de haven, het graven van dokken en het aantrekken van de assemblagefabrieken van Minerva en Ford voor een nieuwe evolutie. Tegen het einde van de jaren dertig liet de socialistische bouwmaatschappij Onze Woning door architect Hugo Van Kuyck 385 goedkopere flats bouwen. Ze beantwoordden aan het Existenzminimum. Elk individu heeft volgens de modernisten recht op een eigen cel met een minimum aan zon, lucht en schoonheid. De geselecteerde bewoners kregen opvoedende richtlijnen mee voor onderhoud, persoonlijke hygiëne en zelfs voor de opvoeding van hun kinderen.

In die periode bouwde de Antwerpse hoofdbouwmeester Emile Van Averbeke, onder invloed van Willem Dudok, een stadsschool annex openbare bibliotheek. Els Spitaels, auteur van de catalogus, vindt dit gebouw in baksteenmodernisme een uitschieter : ?De school beantwoordt aan alle idealen uit de jaren dertig.” Om de slechte leefomstandigheden van de arbeiders te compenseren, kregen hygiëne en sport veel aandacht. De school heeft een gymzaal en een overdekt zwembad. In 1938.

In de jaren vijftig breidde Luchtbal verder uit. De flats van Pol Berger en J.L. Stijnen hebben veel aandacht voor details. Verrassend zijn de met art-déco-fontein in blauwe hardsteen versierde plonsbaden voor kinderen.

De buitenstaander kent Luchtbal wellicht van de vier lange blokken (’54-’56) en de zes torens (’60) van Van Kuyck. Ze zijn op palen gebouwd en het geld dat vrijkwam door rationele bouwtechnieken ging naar duurzame materialen in de toen uiterst moderne keukens en badkamers. Rond 1960 bloede de architectuur op Luchtbal dood, aldus Spitaels, zelf een Luchtbaljaan. Maar er werd nog wel gebouwd.

Peter Renard

?Pruis & apache. Een kijk op de architektuur van Luchtbal”, tot 10/3 in cultureel centrum Luchtbal, Columbiastraat 110, 2030 Antwerpen.

De zes torens van Van Kuyck : rationeel en duurzaam.