Oekraïne heeft een president, een regering en een regeringsprogramma. En de knapste premier ter wereld: Joelia Timosjenko.

Het lijkt wel een litanie: Joelia, godin van de revolutie, prinses van Kiev, Jeanne d’Arc van Oekra- ine. Haar aanhangers – en zo zijn er veel in Oekraïne – vinden Joelia Timosjenko niet alleen de mooiste vrouw van het land, maar ook de slimste en meest charismatische. Haar tegenstanders noemen haar de ‘IJzeren Dame’, de roversvrouw. Ze vinden haar een sluw kreng, een en al schijnheiligheid en pose.

Maar haar werkelijke titel is sinds vorige week: premier van de democratische Oekraïense regering. Voor een – jonge – 44-jarige is dat een hele prestatie. Voor een vrouw in Oekraïne grenst het aan het ongelooflijke.

Joelia Timosjenko werd in 1960 geboren in de provinciehoofdstad Dnepropetrovsk, uit ‘een arme familie’. Een klassieke vermelding, die in het geval van Joelia niet echt geloofwaardig overkomt. Dnepropetrovsk was in de oude sovjettijd de baronie van Leonid Brezjnev, van 1964 tot 1982 secretaris-generaal van de Communistische Partij en dus baas van de hele Sovjet-Unie. In die provincie verzamelde zich een politieke en economische elite die genoot van de weldaden van het sovjetregime. Toen Mikhail Gorbatsjov in 1985 zijn perestroika lanceerde, deed diezelfde elite rustig mee met de economische liberalisering. En nadat in 1991 de Sovjet-Unie implodeerde, waren ze in Dnepropetrovsk klaar voor het meest wilde liberalisme. De oligarchen – zoals ze voortaan te boek stonden – verdeelden de rijkdom, de bedrijven en de baantjes onder elkaar.

In die sfeer groeide Joelia op. Ze studeerde economie, publiceerde een vijftigtal wetenschappelijke werken en werkte op de economische afdeling van een bedrijf. Tenminste volgens haar eigen officiële website. Daar valt op hoe bescheiden ze langs verschillende wat dubbelzinnige periodes schaatst en hoe klachten over corruptie en fraude haar hele leven bepaalden.

Samen met haar schoonvader, Gennady Timosjenko, begon ze in de jaren tachtig met de verhuur van films aan plattelandsbioscopen en bouwde ze een keten van videoshops uit. Volgens tegenstanders verkocht en verhuurde ze daar illegaal gekopieerd materiaal. Wat er ook van zij, Timosjenko rijfde zo haar eerste miljoen binnen en verzamelde tegelijk verschillende mensen rond zich die haar verdere carrière zouden steunen. Pavlo Lazarenko bijvoorbeeld, het wonderkind van de Oekraïen- se Communistische Partij. Op z’n 24e hoofd van een collectieve boerderij, op z’n 30e provinciegouverneur van Dnepropetrovsk en op z’n 45e premier in de regering-Koetsjma. Lazarenko raakte ‘bevriend’ met Joelia en verhief haar obscure energiebedrijfje tot het niveau van een provinciale grootmacht. Als premier gaf hij haar bovendien het monopolie over gasleveringen in heel Oekraïne. Lazarenko zit nu vast in de Verenigde Staten op beschuldiging van corruptie en het witwassen van geld. Hij heeft al laten weten dat hij hulp verwacht.

In die jaren sprak Joelia nog geen Oekraïens, ze had zwart haar en zag eruit als een saaie apparatsjik. Maar daar kwam snel verandering in.

Het energiemonopolie leverde haar heel wat geld op en Joelia ontpopte zich tot een echte ‘ glamour girl‘: blond haar, verblindende glimlach. Haar kleine bedrijfje werd in 1995 omgedoopt tot een machtige holding, Unified Energy Systems of Ukraine, met in de raad van bestuur schoonvader Gennady, echtgenoot Aleksander en Joelia. UESU hield zich bezig met energielevering, wat in Oekraïne gelijkstaat met de uitoefening van controle over de meeste bedrijven. Een taak die risico’s inhield, de Timosjenko’s hadden dan ook 22 bodyguards in dienst. Maar de inkomsten waren navenant. Zeker omdat een deel van de olie of het aardgas helemaal niet op de wereldmarkt werd gekocht, maar goedkoop werd geleverd door Rusland, of nog goedkoper werd afgeleid uit de Russische pijpleidingen. Moskou wist dat en liet het gebeuren. Zo hield het Oekraïne immers binnen de Russische invloedssfeer, beter nog: telkens Rusland protesteerde tegen het gesjoemel, liet Oekraïne toe dat het enkele grote bedrijven overnam.

Martelares en boegbeeld

Het sprookje kon echter niet blijven duren. UESU werd na twee jaar failliet verklaard, maar niet voordat de Timosjenko’s er naar verluidt 11 miljard dollar aan hadden verdiend. Daarmee bezaten ze een vijfde van het totale bruto nationaal product van Oekraïne.

Ondertussen was er in Oekraïne toch wat veranderd. Het Internationaal Muntfonds (IMF) en de Verenigde Staten stonden leningen toe, de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO) en Europese Unie waren bereid met Oekraïne te praten. De oligarchen zagen langzaamaan in dat politieke invloed misschien wat kon opleveren en creëerden een partij. Boegbeeld ervan werd Joelia, die voor de gelegenheid Oekraïens leerde, een blonde vlecht om haar hoofd wond – alsof ze een volksvrouw was – en goede werken begon te doen. In 1999 werd ze vice-premier en kreeg ze de portefeuille van Energie. Huidig president Viktor Joestsjenko was toen premier, maar vriend en vijand zijn het erover eens dat zij de regering leidde. Onder Joestsjenko’s regering begon de economie aan te trekken, betaalden grote bedrijven belastingen en werd de schuld aan Rusland afgebouwd. Dat de lonen en pensioenen betaald werden, maakte de regering onvoorstelbaar populair. Té populair; president Leonid Koetsjma ontsloeg Joestsjenko en Timosjenko.

Die laatste werd bovendien nog eens aangeklaagd wegens corruptie, fraude, belastingontduiking en machtsmisbruik. Dat Rusland nog een extra onderzoek opende, maakte haar helemaal tot martelares en boegbeeld van het Oekraïense nationalisme. In januari 2001 werd de hele familie Timosjenko gevangengenomen, buiten betoogden medestanders voor Joelia’s vrijlating.

Was er dan helemaal niets aan de hand? Niet volgens haar aanhangers. Hoewel de financiële bladen er anders over denken. Die wijzen erop dat haar UESU na twee jaar meer winst maakte dan Coca-Cola wereldwijd, maar amper belasting betaalde. Dat Timosjenko als energieleverancier wel degelijk een horde bedrijven bijeendreef tot grote conglomeraten die toevallig bij haar vrienden belandden. En dat ze als vice-premier alle bedrijven cash deed betalen voor hun energie. Maar ook dat ze erin slaagde twee miljard dollar extra belastingen binnen te halen. Omdat ze perfect wist hoe ondernemingen in Oekraïne te werk gaan, zoals haar voorstanders zeggen? Of omdat ze bedrijfsleiders chanteerde, zoals de oppositie beweert?

Dat president Koetsjma haar ontsloeg, kwam volgens Timosjenko doordat ze de bedrijven in Doneck wilde aanpakken. Ter bescherming van zijn eigen baronie stuurde Koetsjma haar vervolgens weg en probeerde haar te vermoorden. In januari 2002 werd ze, in volle verkiezingscampagne voor het parlement, van de weg gereden en belandde ze in het ziekenhuis. In een land waar journalisten vermoord worden en presidentskandidaten vergiftigd is een ongeval altijd verdacht. Haar man leeft sindsdien ondergedoken, haar dochter Yevgenia (19) woont in Londen. En zij lanceerde zich in de oppositie. Gedreven door wraak tegen Koetsjma en zijn aanhang, gooide ze al haar charmes, geld en relaties in de strijd. Samen met de ongemeen populaire Joestsjenko won ze de presidentsverkiezingen en werd ze premier van de nieuwe regering.

Die stelt ze voor als de meest competente die Oekraïne ooit had. Ze belooft in haar regeringsprogramma dat iedereen gratis medische zorgen krijgt, dat de rechtbanken niet meer corrupt zullen zijn en dat de belastingen geïnd zullen worden. Dankzij de grondwetswijzigingen die Koetsjma doorvoerde, is de president enkel nog bevoegd voor buitenlandse politiek en voor het imago van het land, alle andere taken vallen onder de bevoegdheid van de premier. In maart 2006 zijn er parlementsverkiezingen. Tot dan heeft Timosjenko zichzelf immuniteit toegekend, omdat ze ‘voldoende weet hoe de tegenstanders te werk gaan’. Of misschien omdat ze toch wat bang is.

Misjoe Verleyen

Het bedrijfje van de Timosjenko’s bezat naar verluidt een vijfde van het totale bruto nationaal product van Oekraïne.