Bart Cornand

info

Met het nieuws over de gruweldaden van Michel Fourniret zal het besef misschien doordringen dat Marc Dutroux niet uniek is in zijn soort. Soms ontstaat de indruk dat dit losgeslagen geperverteerden zijn die naast de samenleving leven. Psychopaten van het kaliber van Fourniret en Dutroux zijn evenwel een product van onze evolutie. Ze zijn eigen aan menselijke samenlevingen en bevinden zich aan het uiteinde van een schaal van psychopathie waarop iedereen geplaatst kan worden.

Patronen van sociaal handelen balanceren voortdurend tussen coöperatie en tegenwerking. Aan de ene kant primeert ons eigenbelang. In onze evolutie is streng en lang geselecteerd op eigenschappen die ons eigenbelang door interactie met anderen het best dienen: het vermogen tot misleiding van anderen en onszelf, tot anticipatie, tot waakzaamheid voor bedrog door anderen, tot coalitie- en alliantievorming.

Aan de andere kant zijn deze talenten maar tot ontwikkeling kunnen komen binnen een sociaal geheel. Als individuen zijn wij meer onderling gaan samenwerken dan andere diersoorten, omdat onze kinderen – naar zoölogische maatstaven – ontzettend lang door volwassenen verzorgd en bewaakt moeten worden. De basis van onze socialiteit is dus niet dat onze voorouders het genoegen begonnen te smaken van het koffiekransje, maar dat ze een biologische behoefte dient – een genetisch belang. Daarom heeft wederkerigheid altijd centraal gestaan in sociale interactie: ik wil wel wat doen voor jou, maar er moet iets aan vasthangen voor mij of de mijnen. Sociaal handelen is voor een groot deel het scheppen van sociale verwachtingen.

Voor bedriegers liggen hier grote mogelijkheden. Door wel te ontvangen van anderen maar niet aan de verwachtingen te voldoen, haal je op korte termijn veel winst uit sociaal handelen. Natuurlijk vindt zo’n strategie snel navolging. Niemand neemt graag deel aan een systeem waarop geparasiteerd wordt. Zodra de groep parasieten groot genoeg is, volgt de reactie van de samenleving en wordt gestreefd naar een herstel van het evenwicht van wederkerigheid.

Iedereen zweeft regelmatig tussen het dilemma coöperatie of bedrog. In elke samenleving zit echter een kleine proportie – minder dan 5 procent – ‘natuurlijke bedriegers’: zij die bedrog als default gedrag hebben. Zolang het marginaal blijft, is detectie moeilijk, zeker in grote sociale eenheden. Zoiets heet frequentie-afhankelijke selectie en verklaart waarom de evolutie natuurlijke psychopaten als Fourniret en Dutroux – en vele anderen waar de pers weinig of niet over spreekt – niet heeft weggeselecteerd. Psychopathie op deze schaal is dus uitzonderlijk, maar verklaarbaar.

Natuurlijke bedriegers zitten overal en ze gedijen juist omdat de meerderheid de antipode vormt. Ze bekijken de samenleving als een tegenspeler. Ze scheppen een sardonisch genoegen in manipulatie, misleiding, emotionele foltering van de slachtoffers, hun verwanten, speurders. De samenleving moet zeer hard reageren, maar vooral efficiënt. Ze moet een goede tegenspeler zijn. Elk signaal dat ze het spel niet kan volgen, is een bevestiging en een stimulans voor de natuurlijke bedrieger.

Preventief valt er voorlopig weinig tegen te beginnen. Maar de tijd komt dat we de technologie – en de maatschappelijke instemming om ze te gebruiken – zullen hebben om psychopathische (en andere) neigingen met grote betrouwbaarheid te voorspellen uit biologische gegevens zoals hersenscans of DNA-tests.

De auteur is doctor-assistent in de bio-antropologie aan de Universiteit Gent.

Kris Thienpont

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content