In Moskou overleed Michail Sergejevitsj Gorbatsjov, 91, als zware diabetes- en dialysepatiënt. De laatste president van de Sovjet-Unie blijkt zowel een van de meest verguisde als gefêteerde Russische leiders.
Gorbatsjov is geboren in Privolnoje, een buitengebied tussen de Zwarte en de Kaspische Zee, bij de stad Stavropol. In het boerengezin stamt zijn goedmoedige vader uit Rusland, zijn moeder – die de riem niet schuwt – uit Oekraïne. Door Jozef Stalins collectivisering van de landbouw zijn dit hongerjaren met ook doden in de familie. Daarom sturen zijn ouders de driejarige jongen naar zijn grootouders. Opa leidt 20 kilometer verderop een kolchoz en heeft eten.
Na de honger komen Stalins zuiveringen. De grootvaders van de knaap verdwijnen allebei een tijdje in kampen. En dan, dan begint de oorlog. Toch kijkt Gorbatsjov nooit verongelijkt terug op zijn jeugd. ‘Wij waren arm, bijna bedelaars, maar over het algemeen voelde ik mij uitstekend’, noteert de Amerikaanse politoloog William Taubman in de patente biografie Gorbatsjov: zijn leven en tijdperk.
Allebei wijsneuzen
Na de oorlog komt er nog een broertje bij en kan Michail terug naar de lagere school. Inkt maken de ouders er zelf, de knul gebruikt de marges van tractorhandleidingen als schriftje. Hij blijkt ijverig, leest graag en sluit zich aan bij de jeugdafdeling van de partij.
‘s Zomers zit de bijdehandse jongen, intussen op de middelbare school, bij zijn vader op de maaidorser van de kolchoz. Samen vestigen ze een oogstrecord en krijgen een lintje. Dat helpt hem binnen op het departement rechten van de centrale universiteit in Moskou. Gorbatsjov leert er de wereld kennen (‘Ik moest vragen wat ballet was’) en zijn vrouw Raisa. Zelfde armoedige komaf met een spoorwegarbeider als vader, zelfde ambitie en intelligentie, allebei wijsneuzen. Nog voor hij afstudeert, trouwen ze en Raisa – Gorbatsjov koestert zijn leven lang een hoofse liefde voor haar – verliest vlak daarop hun ongeboren kind.
Hij behaalt zijn diploma, wijst verschillende duffe jobs af en trekt als partijfunctionaris terug naar Stavropol. Met Raisa, die haar studie filosofie afbreekt en bevalt van hun enige kind, Irina. Bedeeld met de gave des woords schopt Gorbatsjov het tot lokaal partijleider, een doordesemd communist maar ook een stille, pertinente hervormer. Daarom zet Joeri Andropov, ook uit Stavropol, destijds KGB-chef en later partijleider, hem in het Politbureau, zeg maar de regering. ‘Wij zijn Joeri alles verschuldigd’, bekent Raisa later.
Dan gaan in amper twee jaar tijd drie partijleiders hemelen: Brezjnev, Andropov en Tsjernenko. En zo wordt Gorbatsjov op zijn 54e hoogste baas van een imploderend land. Zijn eerste maatregel: de strijd tegen alcohol. Het vellen van wijngaarden, sluiten van stokerijen en duurdere wodka maken de secretaris-mineraal niet populair. Maar ongevallen en werkverzuim nemen wel drastisch af. Het is maar een opwarmertje voor een spectaculair parcours. Gorbatsjov laat politieke gevangenen vrij, trekt zijn leger uit Afghanistan terug, zet een punt achter de Koude Oorlog en sluit nucleaire akkoorden met de Amerikaanse president Ronald Reagan. Leiders in zijn satellietstaten in het Westen houdt hij voor: ‘Wie te laat komt, zal door het leven zelf gestraft worden.’ En dus grijpt hij niet in als de Muur valt.
Hang Jeltsin niet op aan dezelfde boom.
De revoluties van de glasnost (openheid) en perestrojka (hervormingen) leveren Gorbatsjov mondiale ovaties op en de Nobelprijs voor de Vrede in 1990. Helaas krijgt hij de lamentabele economie niet hervormd. Een jaar later beramen apparatsjiks die Gorbatsjov als ketter zien een coup. Ze sluiten de partijleider op in zijn datsja op de Krim. Maar in Moskou krijgt Boris Jeltsin, president van de deelrepubliek Rusland aan wie de alcoholcampagne van Gorbatsjov duidelijk voorbijging, het leger achter zich. De staatsgreep landt nergens.
Merkwaardig decent
De chef keert terug naar het Kremlin, maar Jeltsin deelt nu de lakens uit. Die halvezool ontbindt de Sovjet-Unie en verpatst het land schaamteloos aan oligarchen. Precies wat Gorbatsjov altijd wilde vermijden, maar de Russen rekenen hém daar wel op af: hij liet de geest uit de fles. Eind 1991 trekt hij zich terug uit een uitgeholde functie. ‘Als ze me ophangen, zorg ervoor dat ze Jeltsin niet aan dezelfde boom ophangen’, spot hij.
Hij begint een stichting, schrijft boeken en reist als bejubeld orakel van de democratie de wereld rond. Tevergeefs probeert hij thuis een comeback. Resultaat: 0,52 procent van de stemmen bij de presidentsverkiezingen in 1996. Hoe langer het leven, hoe minder medeleven. De politieke paria gaat bijna kopje-onder in 1998 in de Russische financiële crisis. Een jaar later sterft Raisa aan leukemie in een Duits ziekenhuis. Gorbatsjov wrijft de Duitsers nooit door de as van de geschiedenis. Hij houdt er zelfs een villa aan de Beierse Tegernsee op na, Irina woont er maar hij blijft koppig in Moskou. ‘Een merkwaardig decente man’, meent biograaf Taubman. Daar koop je bij Russen nooit iets voor.
