Mélenchon houdt Frans links in een wurggreep

Door een links front te vormen wil Jean-Luc Mélenchon(70), de flam- boyante leider van La France Insoumise (LFI), straks premier van Frankrijk worden en de macht teruggeven aan ‘het volk’. Wie is Méluche?’

Voortaan moet je spreken van les insoumis en les soumis’, zegt Christophe Barbier, de bekende Franse journalist en politieke commentator – onder meer op de nieuwszender BFM TV – aan de telefoon. Les soumis, de onderworpenen, dat zijn de groenen, de socialisten en de communisten die zich hebben aangesloten bij de Nouvelle Union populaire écologique et sociale (NUPES), waarmee Mélenchon het in juni tot premier van Frankrijk wil schoppen.

Hopelijk is de unie rond Mélenchon slechts een gelegenheidsakkoord om de verkiezingen te winnen en geen echte herschikking op links.’ François Gemenne (Université de Liège, Science-Po Parijs)

‘Om hun parlementszetels en dus ook hun partijfinanciering te redden, hebben de andere linkse partijen zich compleet overgeleverd aan Jean-Luc Mélenchon. Hij heeft dat akkoord voorgesteld en de ideologische inhoud ervan bepaald. Een aantal zaken is weliswaar wat gematigder geformuleerd, maar in de kern is het programma van deze unie het programma van LFI’, zegt Barbier.

Denk daarbij aan voorstellen om de pensioenleeftijd weer op 60 jaar te brengen, om het minimumloon – de zogenaamde SMIC – op te trekken tot 1400 euro, om de volgende Franse regering de mogelijkheid te bieden EU-verdragen aan hun laars te lappen, met name op het vlak van begroting en economie, om de energiesector te nationaliseren (volgens Mélenchon zijn ecologie en kapitalisme per definitie onverzoenbaar), om de belastingen anders te organiseren, om de inflatie te bestrijden door de prijzen van basisgoederen te bevriezen en om een zogeheten ecologische planificatie te gebruiken in de strijd tegen de klimaatverandering. Kritische economen gewaagden in Franse kranten van de sovjetisering van het economische model.

Politieke zelfmoord

Die Franse linkse partijen verbinden hun lot vandaag ook aan een beweging die, terwijl de oorlog woedt in Oekraïne, pleit voor een vertrek uit de NAVO – volgens Mélenchon een ‘nutteloze organisatie’ en een ‘symbool van onderwerping aan het Amerikaanse imperialisme’. Tevens is LFI tegen vrijhandelsverdragen, voor een amnestiewet voor veroordeelde gele hesjes, en voor de mogelijkheid voor burgers om op elk moment het mandaat in te trekken van volksvertegenwoordigers over wie ze niet tevreden zijn.

Ook de verdeling van de kieskringen binnen de Nouvelle Union populaire is volgens Christophe Barbier een staaltje soumission. ‘Het LFI geeft zichzelf maar liefst 326 kieskringen, de groenen trekken zich met 100 kandidaten nog redelijk uit de slag, de communisten krijgen 50 kandidaten, maar vooral de PS wordt in dit akkoord van de kaart geveegd, met slechts 70 kandidaten, waarvan zelfs geen enkele in Parijs. Daar komt opstand van.’

De Franse PS staat dan ook op barsten door het akkoord. Sommige prominente socialisten van de oudere generatie, in Frankrijk geen dinosaurussen maar éléphants genoemd, mensen zoals gewezen president François Hollande, vinden het politieke zelfmoord. Bernard Cazeneuve, de laatste socialistische premier die Frankrijk heeft gehad, is uit de partij gestapt.

Maar de relaties binnen de Nouvelle Union populaire weerspiegelen nu eenmaal de nieuwe machtsverhoudingen na de voor links rampzalig verlopen presidentsverkiezingen. Mélenchon strandde in de eerste ronde op de derde plaats, na Marine Le Pen en Emmanuel Macron, met 21,95 procent van de stemmen. Hij stak daarmee wel met kop en schouders uit boven de miserabele scores van PS-kandidate Anne Hidalgo (1,7 procent) en de groene Yannick Jadot (4,7), iemand van wie veel werd verwacht en die zichzelf nog geen jaar geleden als de spilfiguur van een toekomstige linkse alliantie zag. Mélenchon kwam slechts een slordige 400.000 stemmen te kort om de tweede ronde te halen. Dat bezorgde linkse kiezers, die dat toeschrijven aan de versnippering op links, een gigantische kater.

Gemiste kansen

Maar in tegenstelling tot de vorige keren bleef Mélenchon na zijn derde mislukte presidentscampagne niet bij de pakken neerzitten. Hij riep meteen op tot de vorming van een links front en vroeg de Fransen om hem tot premier te verkiezen. De eerste minister wordt in Frankrijk helemaal niet verkozen maar vriend en vijand zijn het erover eens dat Elisez-moi Premier ministre een geniale slogan is. En wat in de maanden vóór de presidentsverkiezingen onmogelijk was, is enkele weken erna een feit: links trekt onder één vlag naar de parlementsverkiezingen op 12 en 19 juni aanstaande. Zij het een donkerrode vlag.

Daarmee heeft klimaatonderzoeker François Gemenne (Université de Liège, Science-Po Parijs), die wetenschappelijk directeur was van de presidentscampagne van de groene kandidaat Yannick Jadot (Europe Ecologie Les Verts), het knap lastig. ‘Wat ons heeft genekt, is enerzijds de zogenaamde nuttige stem van linkse kiezers voor Mélenchon, en anderzijds het simpele feit dat kiezers gewoon niet bereid zijn te stemmen voor het klimaat. Dat roept dan weer fundamenteel de vraag op hoe je de democratie en de strijd tegen klimaatverandering met elkaar kunt verzoenen.’

Gemenne ziet met lede ogen aan hoe de groenen zich ‘om electorale en financiële redenen’ hebben verbonden aan een partij ‘voor wie de Franse natie de horizon is, terwijl het programma van Yannick Jadot bij uitstek Europees en internationaal is.’ Hij hoopt dan ook dat de unie rond Mélenchon slechts een gelegenheidsakkoord is om de verkiezingen te winnen, ‘en geen voorafspiegeling van een echte herschikking op links, waarbij de groenen grotendeels door LFI zouden worden opgeslorpt.’

Groot verdediger van het linkse front is dan weer de Franse socioloog en filosoof Geoffroy de Lagasnerie, een prominent figuur van nieuw radicaal links in Frankrijk.

Desondanks is de Lagasnerie vandaag vooral boos. ‘Ik voel op de eerste plaats woede om de gemiste kansen’, zegt hij in een videogesprek. ‘Zes maanden geleden had ik met anderen in Libération opgeroepen tot een programmatische alliantie en een gemeenschappelijke linkse presidentskandidaat. Onmógelijk, bezwoeren de partijapparaten toen. Vandaag blijken die zogenaamd onoverbrugbare inhoudelijke verschillen toch niet zo groot.’

Gewezen communist

Wie is Méluche, de nieuwe sterke man op links in Frankrijk? Jean-Luc Mélenchon werd geboren in Tanger, Marokko. Zijn ouders waren pieds-noirs, Fransen uit Algerije. Na de scheiding van zijn ouders verhuisde hij met zijn moeder naar Frankrijk. Mélenchon is filosoof van opleiding en was in zijn jonge jaren trotskist. In 1976 werd de gewezen communist lid van de PS. Hij gold toen als een groot bewonderaar van François Mitterrand, die in 1981 president werd. De radicale en temperamentvolle socialist, voortdurend in de contramine met de eigen partij, verliet de PS in 2008 na meer dan 30 jaar dienst. In 2016 richtte Jean-Luc Mélenchon de beweging LFI op, waarmee hij een ‘burgerrevolutie’ van Fransen ‘zonder leiband of muilkorf’ tot stand wil brengen en een revolutie in onze manier van produceren, handel drijven en consumeren, onder het motto un autre monde est possible. Ecologie is sinds die jaren een centraal thema in het gedachtegoed van Mélenchon.

De LFI-kopman, begenadigd tekenaar en zelf ooit journalist, staat bekend om zijn woede-uitbarstingen, met name jegens zogenaamde mainstreamjournalisten, van wie hij geen hoge dunk heeft. ‘Nu eens supergenereus en minzaam, dan weer opvliegend en agressief. Hij heeft extreme stemmingswisselingen en vliegt soms uit de bocht’, zegt politiek commentator Christophe Barbier. Iedereen herinnert zich hoe Mélenchon in 2017, zich verzettend tijdens een huiszoeking in zijn kantoren in het licht van de financiering van zijn presidentscampagne, tegen een politieagent riep: ‘la République, c’est moi!’ Dat nummertje kwam hem op een veroordeling wegens rébellion te staan. En daar was Mélenchon apetrots op. Hij liet zijn uitroep als slogan afdrukken op campagnemateriaal zoals T-shirts en tassen.

Uiterst controversieel zijn de internationale sympathieën van Mélenchon, pacifist en pleitbezorger van een ‘ongebonden’ Frankrijk. Zo zei hij in 2015 campagne te voeren tegen de demonisering van Vladimir Poetin, in 2017 dat de meester van het Kremlin geen enkele bedreiging voor Europa vormt, en in 2020 dat de Russen in tegenstelling tot de Amerikanen een betrouwbare partner zijn. Maar dat nemen linkse Fransen hem kennelijk nauwelijks kwalijk.

De man die steevast een rode stropdas draagt, is heel actief op sociale media, met een eigen Youtubekanaal en eigen videogames, zoals Fiscal Kombat met Jean-Luc Mélenchon versus ‘de oligarchen’. Door middel van hologrammen van zichzelf hield de geboren volkstribuun en te duchten campaigner tijdens de laatste presidentscampagne simultaan in 12 steden grote meetings.

Daarmee scoort Mélenchon goed bij jonge kiezers. ‘Macron is de populairste politicus onder de gepensioneerden, Jean-Luc Mélenchon onder de jongeren’, lacht Geoffroy de Lagasnerie. Vooral onder jonge, hoogopgeleide linkse intellectuelen zoals hijzelf. ‘De Amerikaanse academica en activiste Ruth Gilmore zegt dat je, met het oog op radicale sociale verandering, non-reformist reforms moet steunen’, legt De Lagasnerie uit. ‘Hervormingen die de belofte in zich dragen van een echte breuk met het bestaande systeem, of het nu gaat over politie en justitie, het kapitalisme, het klimaat of de verhouding tussen mannen en vrouwen, de instellingen… Daarom steun ik Mélenchon. Een andere reden is dat het denken van Mélenchon door de jaren heen altijd in de goede richting is geëvolueerd, zoals over de positie van de islam in Frankrijk, ecologie of dierenwelzijn. Je kunt hem intellectueel vertrouwen. Hij haalt ook veel stemmen bij nieuwe, jonge stedelijke arbeiders met een precair bestaan, denk aan koeriers en pakjesbezorgers. De oude industriële arbeidersklasse zit vandaag nog grotendeels bij het Rassemblement National, maar die nieuwe stedelijke onderklasse kiest voor Mélenchon. Dat is hoopgevend en dat maakt Mélenchon vandaag tot de belangrijkste Franse politicus op links. Ik hoop dan ook van harte dat hij over 5 jaar opnieuw presidentskandidaat is.’

Islamo-gauchist

Behalve bij jonge kiezers doet Mélenchon het erg goed bij Fransen met een migratieachtergrond. Critici vinden dat Mélenchon die kiezers naar de mond praat, al krijg je dat verwijt in Frankrijk snel, waar het debat over religieuze tekenen in de openbare ruimte ongemeen fel wordt gevoerd.

‘Mélenchon wordt mijns inziens soms terecht een islamo-gauchist genoemd’, vindt Christophe Barbier in elk geval. ‘Hij gelooft dat het klassieke proletariaat, de traditionele arbeidersklasse, niet meer bestaat en is vervangen door andere, diverse achtergestelde groepen in de samenleving, waaronder de Fransen met een migratieachtergrond, veelal moslims, in de voorsteden’, zegt Barbier. ‘Om dat nieuwe proletariaat warm te maken voor de revolutie die hij beoogt, belooft hij ze te beschermen tegen de zogeheten islamofobie van staatswege in Frankrijk en de vermeende excessen van de laïciteit, de scheiding tussen kerk en staat. Die boodschap is goed aangekomen. 70 procent van de Fransen die zich moslim noemen, heeft voor hem gestemd. Als er alleen moslims woonden in Frankrijk, zou Mélenchon in de eerste ronde tot president zijn verkozen.’

Als zelfverklaard populist denkt Mélenchon minder in categorieën van links versus rechts, en meer volk versus elite. Mélenchon zegt namens het volk te spreken en belooft de macht terug te geven aan het volk.

‘Daarin verschilt een partij als PVDA/PTB van LFI’, zegt PVDA-voorzitter Raoul Hedebouw, die ideologisch nauw verwant is met Jean-Luc Mélenchon. De twee kennen elkaar persoonlijk en rond sommige punten, zoals een maximumprijs van 1,40 euro voor een liter diesel of benzine, werken ze ook samen. ‘Maar wij zijn een marxistische partij en maken een klasseanalyse van de samenleving. Wij gebruiken altijd de term werkende klasse, en niet het volk. Mélenchon is echt links-populistisch, in de doctrinaire betekenis van het woord. Dat schept ook een enigszins andere verhouding tussen leider en beweging. Ik geloof in klassenbewustzijn, waardoor mensen hun lot in eigen handen gaan nemen. In links-populistische bewegingen zoals LFI en Podemos is er een sterkere cultus van de leider.’

De vergelijking met de linkerzijde in België is voor het overige moeilijk te maken, vindt Hedebouw. Het meerderheidskiesstelsel in Frankrijk noopt immers tot samenwerking. ‘Als je in Frankrijk in verdeelde slagorde naar de verkiezingen gaat, loop je het gevaar dat geen enkele linkse kandidaat de tweede ronde haalt’, zegt Hedebouw. ‘Maar het succes van radicaal links in Frankrijk is wel hoopgevend. Met thema’s als koopkracht, ecologie, de rechten van de vrouw en derdewereldlanden kun je dus scoren bij jongeren.’

Demonisering

En zo worden de doorgaans saaie en voorspelbare Franse parlementsverkiezingen, een meerderheidsstelsel in twee rondes, toch een beetje spannend. Meestal geven de Fransen bij de parlementsverkiezingen, die kort volgen op de presidentsverkiezingen, immers een comfortabele meerderheid aan degene die ze net tot president hebben verkozen. Vraag is of de Nouvelle Union populaire het president Macron en zijn centrumrechtse blok Ensemble straks echt moeilijk kan maken, en mag dromen van een cohabitation-regering. De meeste opiniepeilers en waarnemers denken dat het bij dromen blijft en geven Mélenchon geen schijn van kans.