‘Mandela heeft sommige zaken verkloot’

'De ANC-regeringen hebben de ongelijkheid alleen maar bestendigd, meer dan Frederik Willem de Klerk.' © Gettyimages

Drie jaar geleden overleed voormalig verzetsleider en vrijheidsicoon Nelson Mandela. Wat blijft er van zijn regenboognatie over na twintig jaar ANC-bewind? ‘Zuid-Afrika is afgegleden naar een doorsneederdewereldland dat moet vechten tegen verdeeldheid en corruptie’, zegt journalist Max Du Preez.

Als eminent politiek journalist volgt Max Du Preez (65) het reilen en zeilen in Zuid-Afrika sinds 1973 vanaf de eerste rij. In 2014 schreef hij A Rumour of Spring – South Africa after 20 Years of Democracy. Toen trof Du Preez zijn land in een betreurenswaardige staat aan, maar merkwaardig genoeg bleef hij positief over de toekomst. ‘Dat was drie jaar geleden. Nu ben ik minder positief. Ik kon me namelijk niet voorstellen dat president Jacob Zuma (ANC) zo agressief zijn destructieve pad zou blijven volgen. Ik dacht dat zijn partij hem beter onder controle zou krijgen’, zegt Du Preez.

Intussen is Zuid-Afrika door Nigeria voorbijgestoken als grootste Afrikaanse economie. De internationale grondstoffencrisis heeft de mijnbouw en de economische groei zo goed als doen stilvallen. De grote ratingbureaus hebben de kredietwaardigheid van het ooit beloftevolle land verlaagd tot BBB-, mét een negatief vooruitzicht. Officieel zit 28 procent van de bevolking zonder werk, in werkelijkheid ligt de werkloosheid rond de 40 procent. Het onderwijs is al decennia een puinhoop, de gezondheidszorg minimaal. De openbare en politiediensten zijn incompetent en corrupt. De inkomensongelijkheid is een van de grootste ter wereld en de landhervorming loopt spaak.

Tegen president Zuma lopen inmiddels 783 strafklachten wegens grootschalige corruptie en malversaties allerhande. Al meer dan een jaar zorgt de #ZumaMustFall-actie voor grote sociale onrust. Eind november 2016 overleefde de president ternauwernood een motie van wantrouwen van z’n eigen regeringspartij ANC. Hij strompelt van de ene crisis naar de andere en klampt zich met ware doodsverachting vast aan zijn ambt: Dead President Walking!

‘Ik ken Zuma sinds 1984’, zegt Max Du Preez. ‘Maar als je mij drie jaar geleden had verteld dat hij een bekwame minister van Financiën zonder enige reden zou ontslaan en vervangen door een provinciale hielenlikker en absolute nul, zou ik gezegd hebben dat dat onmogelijk was. En toch is het onlangs gebeurd.’ Door die beslissing kleurden de koersen op de beurs van Johannesburg bloedrood en belandde de rand in vrije val. Met het mes op de keel werd Zuma door zijn kernkabinet gedwongen om de benoeming na drie dagen ongedaan te maken. ‘Voordien waande Zuma zich onaantastbaar: hij was de president van het land en van het ANC, in alles de grote man’, aldus Du Preez. ‘Dat hij zijn beslissing moest terugdraaien, was een diepe vernedering. Op een bepaalde manier was dat het begin van zijn einde. Het is hoogst onwaarschijnlijk dat zijn presidentschap het einde van 2017 haalt. Uiterlijk op het ANC-congres in december zal Zuma geroyeerd worden. Maar intussen corrumpeert hij de politiediensten en elke overheidsinstelling die de misdaad bestrijdt. De hoop van de mensen op een beter leven wordt hoe langer hoe meer de bodem ingeslagen.’

Die hoop op een beter bestaan en een herverdeling van de rijkdom leefde wel degelijk toen het ANC bij de eerste vrije verkiezingen in 1994 de absolute meerderheid haalde. Maar een echte economische verandering heeft de voormalige verzetsbeweging nooit kunnen doorvoeren. Daardoor bleef alles grotendeels bij het oude: armoe troef voor de meeste zwarte Zuid-Afrikanen, business as usual voor de rijke blanken.

‘Het bedrijfsleven heeft het ANC in snelheid gepakt’, beweert Du Preez. ‘Op korte termijn moesten de revolutionairen leren wat economische politiek was. Maar hun voormalige bondgenoot, de Sovjet-Unie, was ingestort en het communisme was dood. Daar konden ze dus niet terecht en Marx lag nu niet bepaald in de bovenste la. De grote vraag was – en is dat nog steeds – hoe je de rijkdom op een radicale wijze kunt herverdelen zonder dat de economie eraan ten onder gaat. Wat heeft Mandela de hele tijd gedaan? Schipperen, de bevolking sussen dat ze democratisch konden stemmen maar dat ze ervoor moesten zorgen dat de economie bleef draaien. De vrede bewaren, dat is de verdienste van Mandela. Maar hij heeft weinig anders gedaan.’

Er rust een zware verantwoordelijkheid op de schouders van Mandela en zijn opvolger Thabo Mbeki (74) voor het verzwakken van de eigen industrie, vindt Du Preez. ‘Nee, Zuid-Afrikaanse politici staan bij mij niet in hoog aanzien’, grinnikt hij. ‘Volgens officiële instanties wordt er meer dan twee miljard euro per jaar verspild omdat de overheid corrupt is en steelt. Stel je voor dat we daar een einde aan zouden maken. Met dat geld zou het grootste deel van onze problemen zo opgelost kunnen worden.’

Les onder de bomen

Zuid-Afrika heeft nochtans een grondwet die door rechtsgeleerden overal ter wereld bewonderd wordt. Het juridisch kader is er, de parlementaire democratie werkt behoorlijk, de uitvoerende instanties zijn geïnstalleerd, de persvrijheid houdt stand en justitie werkt onafhankelijk. Toch ontstaat de indruk dat het land maar wat aanmoddert en geen grote sprongen voorwaarts maakt. ‘Het leven verschilt niet genoeg van hoe het onder het apartheidsregime was’, stelt Du Preez. ‘Waarom? De enorme ongelijkheid op basis van ras -maar ook van klasse – overheerst alles. De verwaarlozing van ons onderwijssysteem is een misdaad tegen de mensheid die even groot is als de apartheid. Met als gevolg de totale onderontwikkeling van jonge mensen in townships en rurale gebieden. De ANC-regeringen hebben de ongelijkheid alleen maar bestendigd, zelfs meer dan de laatste ‘blanke’ regering van Frederik Willem de Klerk. Terwijl blanke kinderen uitstekend privéonderwijs krijgen, bestaan er in dit land nog steeds 450 mud schools waar les gegeven wordt in de open lucht, onder de bomen, omdat er geen schoolgebouw is en waar de kinderen op de grond moeten zitten.’

Bij de laatste gemeenteraadsverkiezingen in augustus 2016 greep een kleine aardverschuiving plaats. Het regerende ANC viel terug van 66 procent van de stemmen bij de nationale verkiezingen van 2014 naar 54 procent. De Democratische Alliantie (DA), de voornaamste oppositiepartij, steeg landelijk van 17 procent naar 27 procent. De DA, een van oudsher ‘blanke’ liberaal-democratische partij, kwam aan de macht in vier van de vijf grootste stedelijke agglomeraties. Voor een groot deel was die vooruitgang te danken aan de dynamische persoonlijkheid van de nieuwe DA-voorzitter Mmusi Maimane (36). Hij is jong, zwart en gezegend met een charisma dat nu al aan Mandela doet denken. Met hem aan het roer is de DA volop bezig het blanke liberale stigma af te werpen en grote aantallen zwarte kiezers voor zich winnen.

Max Du Preez: ‘Maimane heeft het heel goed gedaan. Het ontbreekt hem nog wat aan ervaring, maar hij is slim en geen poppetje aan een touw. Hij heeft de DA aanvaardbaar gemaakt voor zwarten en dat had de partij nodig. De nieuwe zwarte DA-burgemeesters van Pretoria en Johannesburg zijn absolute toppers. In een volgend kabinet zouden zij minister kunnen worden of het mogelijk zelfs tot president kunnen schoppen. De DA heeft de best bestuurde steden, gemeentes en de provincie van de West-Kaap. Dat spreekt kiezers aan.’

Terwijl het ANC bij elke verkiezing één miljoen stemmen inlevert, vragen vele blanken zich bang af hoe hoog de zwart-radicale Economic Freedom Fighters (EFF) zullen scoren. Hun racistische ‘opperbevelhebber’, stokebrand en straatvechter Julius Malema (35), werd in 2012 als leider van de ANC Jeugdliga ontslagen en politiek kaltgestellt door Zuma, die ooit in Malema zijn opvolger zag. Malema moest voor de rechter verschijnen omdat hij voor meer dan een miljoen euro belastingen ontdoken had. Daarnaast werd hij beschuldigd van witwasserij, chantage en racistische hate speech. Uiteindelijk werden verschillende villa’s, luxewagens en z’n fortuin in beslag genomen en verbeurd verklaard. Malema zat compleet aan de grond, maar nog geen jaar later richtte hij de militaristische EFF op. De EFF-leden zijn steevast in rode overalls gekleed en ze dragen rode baretten. In 2014 slaagden ze erin om meteen 25 parlementszetels binnen te halen.

Het EEF maakt parlementaire zittingen regelmatig onmogelijk met geweld. Desondanks relativeert Du Preez zijn impact. ‘Ze halen acht procent van de stemmen. Malema zegt onverbloemd: “Vermoord alle blanken, het land is van ons.” Dat is ook voor de meeste zwarten een brug te ver.’

Wanneer het ANC in 2019 zijn meerderheid verliest, kan het een coalitie vormen met het EEF. Maar misschien zullen het ANC en de DA samenwerken. ‘Dat zou mij erg optimistisch stemmen’, zegt Du Preez. ‘Omdat de macht dan in het midden komt te liggen. In Europese democratieën zorgen politieke tradities voor de stabiliteit van het systeem, maar Zuid-Afrika heeft dat stadium nog niet bereikt.’

Geen echte revolutie

De nooit verdwenen tegenstelling tussen zwart en blank als ultieme rem op de vooruitgang: altijd steekt ze weer de kop op. ‘Ras vormt nog steeds de onderstroom van de Zuid-Afrikaanse samenleving. Na drie woorden gaat elk gesprek dáárover’, aldus Du Preez. ‘We zijn nog héél, héél ver verwijderd van een postracistisch Zuid-Afrika. Kijk naar dit stadje op het platteland. Wij zitten hier op het terras van het hotel in de hoofdstraat, maar onze gekleurde medemens woont aan de andere kant van de spoorweg, vaak nog in armoede. Zo is het in elk dorp en elke stad in Zuid-Afrika. Neem nu de onlangs ingediende motie van wantrouwen tegen president Zuma. Op sociale media krijgt die alle steun van blanken. Daardoor beginnen veel zwarten zich af te vragen of zij daar dan wel kunnen achterstaan. Want, zo redeneren ze, als iets in het belang van de blanken is, kan het niet in het belang van de zwarten zijn. De blanken denken dat na Zuma alles weer in orde zal komen, dat ze lekker luxueus zullen kunnen blijven wonen en alvast hun volgende 4×4 kunnen bestellen. Vergeet het! Ze hebben geen idee van wat er op hen afkomt. Ze zullen ontwaken in een post-Zumatijdperk met een veel radicalere economie.’

‘Zwarte mensen betreuren weleens dat ze geen echte revolutie hebben ontketend en daar zit wat in’, mijmert Du Preez. ‘Als Mandela en De Klerk het niet op een akkoord hadden gegooid, dan waren de zwarten met hun AK-47’s in de aanslag naar Pretoria gemarcheerd. Dat zou de zwarten psychologisch enorm bevrijd hebben. “Wij hebben onze revolutie gehad en we hebben gewonnen. Wij zijn de baas nu.” Blanke Zuid-Afrikanen zouden hun conclusies getrokken hebben: “We hebben het pleit verloren, vanaf nu wordt alles anders.” In plaats daarvan kwam de Waarheidscommissie, waarbij iedereen elkaars handje vasthield en oud zeer werd weggemasseerd. Blanke Zuid-Afrikanen gedragen zich anno 2016 nog steeds alsof er niks veranderd is. Alleen zijn de gezichten in de regeringslimousines nu zwart en vroeger wit. Als reactie op agressieve statements van jonge zwarten trekken de blanken zich terug in hun ommuurde villa’s. Ze drinken nog een glas Chivas en alles is oké. En als het niet langer oké is, vertrekken ze naar Australië.’

Intussen is het buitenland Zuid-Afrika zowat vergeten. De heilige Mandela is daar ooit verschenen, hij heeft er geweldige mirakels verricht, dus alles zou wel in orde komen, leken buitenstaanders te denken. ‘Aan die beeldvorming valt weinig te veranderen’, beaamt Max Du Preez. ‘De mythe dat het ANC een van de fraaiste en meest nobele bevrijdingsbewegingen ter wereld was, is een leugen. Ze waren zeker de meest progressieve bevrijdingsbeweging van dit continent, maar intussen is Zuid-Afrika onder hun leiding afgegleden naar een doorsneederdewereldland dat moet vechten tegen verdeeldheid en corruptie. De magie is weg. De wereld heeft wat onder Mandela en aartsbisschop Desmond Tutu (85) is gebeurd, geromantiseerd. Omdat het Westen zich schuldig voelde. Nadat ze het in Afrika flink verpest hadden, wilden de koloniale machten al te graag horen dat het met Mandela en zijn regenboognatie in orde zou komen.’

Du Preez heeft Nelson Mandela erg goed gekend. Na zijn vrijlating nodigde Mandela hem als eerste journalist uit voor een gesprek. Er zouden in de loop der jaren nog vele uitgebreide interviews volgen. ‘Ik heb zeker een zwak voor hem’, zegt hij. ‘Hij was de juiste man op de juiste plaats op het juiste moment, maar ook niet meer dan dat. Mandela heeft ons een min of meer vredevolle overgangsperiode en een geweldige grondwet bezorgd. Maar daarna is hij op wereldtournee vertrokken om zich door beroemdheden te laten fêteren in plaats van thuis op het land te passen. Mandela was uitsluitend omringd door lofzangers en op het wereldtoneel werd hij overweldigd door mensen die dachten dat hij de nieuwe messias was. Hij werd beschouwd als een heilige en aan een heilige vertel je niet dat hij bepaalde zaken verkloot.’

Desondanks vreest Du Preez niet dat Zuid-Afrika zal afglijden naar een failed state zoals buurland Zimbabwe onder dictator Mugabe. ‘Nog nooit in de moderne geschiedenis is een open democratische samenleving mét persvrijheid en mét een onafhankelijke rechtspraak uitgemond in een failed state. Het enige wat Zuma tegenhoudt, is precies onze open samenleving, onze civil society, onze vrije pers en onze justitie. Zolang dat overeind blijft, zijn mijn dromen voor mijn land nog lang niet dood.’

Door PAUL KEYSERS

‘IN PLAATS VAN een echte revolutie kwam de Waarheidscommissie, waarbij iedereen elkaars handje vasthield en oud zeer werd weggemasseerd.’

‘DE BLANKEN trekken zich terug in hun villa’s, drinken Chivas, en alles is oké. En als het niet langer oké is, vertrekken ze naar Australië.’

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content