Nu al worden in Europa ruim 200.000 vreemdelingen per jaar uitgewezen. In het jargon worden zij ?deportees” genoemd. Over hen schreef Chris De Stoop het boek ?Haal de was maar binnen”. Deze week : Aziza of een verhaal van deportatie in Europa.
1. WEDEROMZATEN ZE in huis ondergedoken als in een gevangenis, iedereen werd er redeloos en zenuwziek van. Ze stoften de kamer tot het laatste rag en zapten zich door de dag. Ze spraken over wat geweest was en wachtten op wat zou komen. Binnen bereidde Aziza Mandova het beste uit de Macedonische keuken, vroeg ze mij ten huwelijk, vertelde ze mij haar leven als een boek. Buiten was het volgens haar een wereld vol dove oren, blinde ogen en stenen harten.
In die dagen dacht Aziza terug aan de weken die zij doorbracht in een echte gevangenis in Mülheim. Zij zat er in een grote cel met andere buitenlandse vrouwen : een dievegge, een junkie, een animeermeisje, een studente van nauwelijks zestien die niets anders misdaan had dan dat ze niet de juiste papieren had, net als Aziza zelf. Aziza, een jonge zigeunervrouw, was met haar man en twee kindjes lang geleden uit Joegoslavië naar Keulen gevlucht. Zij had al sinds haar tienerjaren die dwaze droom van een beter leven voor haarzelf en haar familie.
Op een dag werd ze door agenten uit de cel gehaald en op de luchthaven in een vliegtuig geduwd. Aziza was nu officieel een deportee : ze werd onder dwang verwijderd, zoals honderdduizend anderen dat jaar in Duitsland. Aziza werd uitgewezen naar Skopje in Macedonië. Ze dacht aan haar vier ooms die tijdens de Tweede Wereldoorlog door de nazi-troepen waren gedood of gedeporteerd.
In de luchthaven van Skopje werd Aziza gedumpt zonder geld, zonder bagage. Zij was zelf de bagage die op transport gesteld was. Te voet en liftend raakte ze ’s nachts tot in haar geboortestad. Maar haar oude huis was geplunderd en vernield. Aziza moest zich verbergen in het zigeunergetto want de Macedonische politie kwam haar zoeken. Ze dacht aan haar man Rajko en haar kinderen Dina en Jojo, die toen ondergedoken zaten in een koude, donkere kelder onder een kerk in Keulen.
Een week later werd ze naar haar gezin in Keulen teruggebracht, eerst door een Joegoslavische smokkelaar en vanaf Oostenrijk door Duitse vrienden. Het was een angstige, adembenemende tocht langs Europa’s gesloten grenzen. Rajko en de kinderen zaten nog altijd ondergedoken, nu in het flatje van een handelsreiziger, die maar zelden thuis was. Op een avond veerde Aziza met doodsschrik op toen ze haar eigen gezicht op televisie zag. Er werd gezegd dat Keulen volgeplakt was met affiches. Affiches met Aziza’s foto, Aziza’s naam en als vette kop : ?Duizend Mark beloning”. De extreem-rechtse Duitse Liga, die in de gemeenteraad zat, loofde een premie uit voor tips om de ?schijnasielzoeker” en ?zigeunerin” Aziza Mandova te vinden. Met dat doel zouden ze 3.000 posters en 50.000 pamfletten verspreiden.
In een persbericht zwoer de Duitse Liga : ?Wij zijn zeker dat door onze aktie mevrouw Mandova opgespoord wordt. Haar dagen in Keulen zijn geteld.”
2. DE JACHT OP AZIZA was symbolisch voor een fundamentele ommezwaai in Europa, dat besloten had om honderdduizenden vreemdelingen uit te wijzen. Aziza’s eerste verwijdering was geregeld door reisagent Roland Dietrich, alom geroemd als de grootste deportatie-specialist van Europa, die uitwijzingen organizeert volgens alle regels van de Pruisische bureaukratie. Zijn agentschap in Düsseldorf draagt de verhullende naam Manager Travel Service en verscheept al 12.000 uitgewezen vreemdelingen per jaar.
Het interesseert de kwabbige, knorrige Dietrich geen moer of het afgewezen asielzoekers of andere illegalen zijn : hij zet op alle papieren het Engelse woord ?deportee” zoals de internationale luchtvaartorganizatie Iata dat vraagt. Die technische term, vaak afgekort tot ?depo”, wordt nu overal in het wereldje van de hedendaagse deportatie gebruikt. Voor Dietrich verschillen deportees in slechts één aspekt van andere reizigers : ?Zij krijgen een enkele reis, zodat ze achteraf ook niet kunnen komen klagen.” Toegegeven, voor de deportees zelf zijn er wel meer verschillen, want het is een reis onder dwang, en bij hun terugkeer wacht vaak de politie aan de vliegtuigtrap.
Toen Duitsland in 1991 in zeven haasten de internationale konferentie van Berlijn organizeerde, werd de ?illegalen” de oorlog verklaard. Van dan af werd in alle Europese landen de verwijdering ?het sluitstuk” van het migratiebeleid genoemd en als een panklare oplossing voorgesteld. Duitsland, dat in het debat de toon stelde, kwam al in 1993 op kruissnelheid : dat jaar waren er liefst honderdduizend ?terugvoeringen” drie jaar eerder nog maar 15.000. In Europa werden sinds 1993 ruim 200.000 mensen per jaar uitgewezen, een fenomenale stijging.
Deportees kunnen verstuurd worden naar alle landen die hen maar toegang willen geven. Maar traditioneel waren er drie belangrijke obstakels : te weinig gevangenisplaatsen om hen voorlopig vast te houden, te weinig transportmiddelen om hen te vervoeren, en te weinig medewerking van de thuislanden om reisdokumenten af te leveren. Dus begon Europa in ijltempo speciale gevangenissen voor illegalen en asielzoekers te openen. De landen van herkomst werden onder zware druk gezet om ?terugname-akkoorden” te tekenen. Soepele overeenkomsten werden afgesloten met transportondernemingen, zodat bussen, treinen, boten en vooral vliegtuigen zo efficiënt mogelijk konden worden ingezet.
Toen Dietrich dat allemaal zag aankomen, richtte hij zijn eigen firma op. Want nu ging het om veel knikkers. Al jaren heeft hij een bevoorrechte samenwerking met Christoph Ferdinand van de Bundesgrenzschutz, de Duitse grenswachtpolitie. Ferdinand, een veertiger met grote snor, leidt op het hoofdkwartier in Koblenz het departement Terugvoering. Hij loopt over van lef en treedt op als een cowboy in de Far West van de deportatie, een sektor waarin bitter weinig wetgeving, reglementering of kontrole bestaat. Desnoods zou hij de illegalen achter zijn paard binden en zo over de grens slepen, zonder dat er veel protest zou komen. Er is meer normering, monitoring en zorg voor de repatriëring van een illegaal ingevoerde kaketoe of exotische schildpad.
In korte tijd heeft Ferdinand de ?deportatiemachine” op volle toeren laten draaien vooral dankzij de ongebreidelde inzet van charters. Zijn grootste sukses werd de dagelijkse, klokvaste charter naar Roemenië. Maar de grootste mislukking van het Europese uitwijzingsbeleid was Joegoslavië. De hele oorlog werd er met de verguisde Servische leider Slobodan Milosevic onderhandeld over het terugsturen van Albanese asielzoekers uit Kosovo, maar dat lukte niet of nauwelijks. Alleen in Zweden slaagde de Transportcentrale, een gespecializeerde overheidsdienst, erin om 20.000 Albanezen in grote buskonvooien naar Servië te voeren.
De eersten om massaal verwijderd te worden, de proefkonijnen, waren de Oosteuropese zigeuners of Roma, zoals zij zichzelf noemen. Na de val van het kommunisme kregen zij het hard te verduren en gingen zij massaal op de loop. Vooral de Roma uit Roemenië en Macedonië werden de beste klanten van reisagent Roland Dietrich.
3. AZIZA’S FAMILIE was een familie van Roma, en dus vanouds een familie van vluchtelingen, verdrevenen en gedeporteerden. In Joegoslavië was er een spreuk die zei : ?Wee het land waaruit de zigeuners vluchten.” Het werd weleens beweerd dat Roma, net als sommige diersoorten bij een aardbeving, kalamiteiten en konflikten op voorhand voelden aankomen en daarom altijd als eersten de wijk namen. In 1989, ruim twee jaar voor de oorlog zou uitbreken, namen Aziza en haar gezin de bus naar Duitsland, waar Oosteuropese vluchtelingen toen nog welwillend werden bekeken. In Macedonië leefden de Roma in getto’s bijeen en werden ze enorm gediscrimineerd. Rajko werd er door de politie mishandeld. Aziza had al vroeg met haar zus Semra en haar nichtje Mira afgesproken om uit het zigeunergetto weg te trekken.
Toen Aziza na vier jaar in Keulen werd aangehouden voor de ogen van haar huilende kinderen, was het klimaat in Duitsland grondig veranderd. Na de Duitse hereniging was een golf van racistisch geweld gevolgd, en vooral de Oosteuropese zigeuners kwamen in het oog van de storm terecht. Zij werden overal weer voorgesteld als kriminelen en bedriegers. De oude vooroordelen werden opgefrist : ?Haal het wasgoed van de lijn, de zigeuners komen eraan.” Met duizenden werden ze in vliegtuigen gedreven. Toen ook Aziza naar haar getto teruggevoerd was, had iedereen haar aangeraden om opnieuw te vluchten, want de situatie was er niet op verbeterd : de oorlog was losgebarsten, en in het etnisch verscheurde Macedonië ?kon het elk moment beginnen”.
Terug in Keulen had het haar geleken alsof een oude oorlog werd herhaald : de Steckbrief met haar foto, het Kopfgeld op haar hoofd, het deed velen denken aan Gestapo-praktijken. De Duitse Liga wou het uitwijzingsbeleid op de spits drijven door zichzelf aan te dienen als ?de verlengde arm” van de politie. Zij deden toch alleen maar hun ?burgerplicht” door op illegalen te jagen ? Progressieve organizaties riepen de autoriteiten op om een einde te maken aan de mensenjacht door Aziza te legalizeren. Maar de overheid wou van geen toegeven weten. Het was tijd voor wat flinkheid in het beleid.
4. IN HET ZIGEUNERGETTO in Macedonië baggerden de kinderen op kapotte sandalen door de modder en liep hun moeder Sereva in vodden gekleed. Twee zonen sliepen nu in het krot dat Aziza en Rajko lang geleden boven op de berg gebouwd hadden. Sereva’s eigen huisje was als een stal, het dak zakte door het gebinte. De Roma-vrouw vertelde mij hoe goed ze het jarenlang hadden in Duitsland, tot de dag dat zij uitgewezen werden. Sereva beschreef hoe ze met de trein weggevoerd werden, van Beieren over Tsjechië en Hongarije naar Subotica aan de Servische grens.
Duitsland was op 5 januari 1994 met die ?Beierse specialiteit” begonnen : het inzetten van speciale, gesloten treinwagons, waarvan de deuren en ramen van binnenuit niet konden worden geopend. De illegalen werden eerst in de gevangenis van Regensburg aan de Tsjechische grens verzameld. Een treinstel met twaalf coupés werd op een apart spoor tot in de gevangenis gereden. Toen de illegalen ingeladen waren, werd het rijtuig naar het station van Regensburg gevoerd. Daar werd het aan de Euro-City gekoppeld die van Zürich over München naar Praag ging : de zogenaamde Albert Einstein Express.
Over mogelijke vergelijkingen met de jodentransporten, waarvoor ook aparte sporen tot in de koncentratiekampen liepen, maakten de autoriteiten zich niet veel zorgen. Werd zelfs de Eurostar niet uitgerust met speciale cellen, in de rijtuigen R 9 en R 10, waarin illegalen aan ijzeren beugels vastgekluisterd konden worden ? Voorjaar 1995 trok een uitgewezen Pool in de Eurostar aan een noodhendel, waarna de trein met open deuren door de Kanaaltunnel raasde.
5. DE VILLA VAN HONECKER, met het kamerbrede balkon dat speciaal ontworpen is om de massa’s minzaam te groeten, is het grootste deportee-centrum van Europa geworden. Het statige landhuis ligt 500 meter achter de terminal van Schönefeld, de luchthaven van het vroegere Oost-Berlijn. Het gebouw was oorspronkelijk bestemd voor de konferentie van Potsdam, waar na de oorlog Duitsland verdeeld en de Oder-Neissegrens vastgelegd werden.
Nu is het een overslagcentrum voor deportees : op nauwelijks twee jaar tijd werden hier al 65.000 illegalen uitgezet. Zij worden uit gevangenissen in het binnenland aangevoerd, of worden in de grensregio met Polen opgevist, na het oversteken van de Oder-Neisse. In de grenskantoren liggen ze vaak aan de radiatoren vastgeklonken, tot ’s morgens de politiebus passeert die hen naar ?Honeckers villa” voert.
Voor een groot deel gaat het om zigeunerfamilies uit Roemenië. Elke dag tegen valavond landt er in Berlijn een vliegtuig van de obscure Roemeense privé-firma Jaro, met aan boord agenten van de Anti-Terreur-Brigade, de vroegere Securitate. Het is een full-package-deal, voor de prijs van twee miljoen frank voor een Tupolev-154 met 150 plaatsen. Het grootste voordeel van het Duits-Roemeense ?terugname-akkoord” is dat er letterlijk geen enkel reisdokument meer nodig is : gewoon hup, het vliegtuig in. ?Vergissingen” mogen wel geretourneerd worden. ?Zo komen er tientallen terug, onlangs nog een Irakees,” bevestigt mij kommissaris Pistor op de Berlijnse luchthaven.
Enkele weken later zie ik in de luchthaven van Boekarest een groep deportees bijeengedreven worden als een roedel geslagen honden. De maatschappij Jaro blijkt enkele jaren geleden opgericht te zijn met Amerikaans kapitaal van de firma Comtran uit Texas. De Amerikanen verdienen dus mee aan de deportees. Direkteur Dimitrescu haalt zijn neus op voor de passagiers : ?Ach, veel zigeuners, dieven en moordenaars.” Maar de Duitsers faxen de namen bij voorbaat naar de Roemeense politie, die er de misdadigers zo uitpikt. Voor de rest is de depo-business best een lukratieve, cleane en rimpelloze handel.
6. DE DUITSE LIGA dreef de terreur ten top door een detectivebureau in te huren voor de speurtocht naar Aziza Mandova. Daarop besloot een Roma-vereniging in Keulen om een val op te zetten. Een tipgever belde naar de Duitse Liga dat Aziza in een café gezien was. Maar in die zaak had men een andere vrouw met een zwarte pruik aan een tafeltje gezet en bovendien een camera verdekt opgesteld. De verrassing was groot toen niet alleen de Duitse Liga opdaagde, maar ook de Keulse politie.
Aziza was tot in de toppen gespannen door die dubbele terreur : de klopjacht door extreem-rechts én door de overheid. Na drie maanden onderduiken op zes verschillende schuiladressen, zat haar gezin op de rand van de zenuwinstorting. Aziza wou definitief weg uit Duitsland, dat haar toch nooit zou toelaten. Op Paaszondag werd ze weggehaald door twee Duitse vrienden, die het gezin naar een adres in het waddengebied van Noord-Nederland moesten brengen.
Aan de eerste grenspost naar Heerlen stikte het echter van de politie, zodat ze in paniek rechtsomkeert maakten. Aan de grensovergang in Venlo lukte het wel. De opluchting was enorm. Nederland leek Aziza toen het paradijs, de vrijheid, het grote vergeten.
7. EEN MUILKORF VOOR MENSEN stond de voorbije jaren hoog op het verlanglijstje van diverse vreemdelingendiensten in Europa. De Nederlandse overheid vroeg het onderzoeksinstituut TNO al in 1993 om een ?technisch hulpmiddel” te ontwerpen dat bijten, spuwen en schreeuwen moest beletten. De politie had zelf al een ideetje : ?We denken aan een doorzichtige kap met gaten erin en een gootje zodat het braaksel kan weglopen.” Het debat was het gevolg van een dramatisch incident : de geknevelde Roemeense deportee Constantin Rudaru liep zware hersenletsels op toen zijn mond met kleefband werd dichtgeplakt.
In Engeland werd het ontwerp van een soort muilkorf aanbevolen na de dood van de Jamaicaanse Joy Gardner, die ook met plakband als een mummie was ingepakt door de speciale deportatiebrigade van Scotland Yard : de Deportation Squad. In Duitsland kwam de Nigeriaan Kola Bankole om het leven ten gevolge van een ?mondprop” en een kalmeringsspuitje. In zowat elk Europees land vielen er al doden en gewonden. Het is evident dat er nogal wat repressie nodig is om duizenden mensen uit te wijzen die zich soms wanhopig verzetten.
Denemarken gebruikt een soort opstaande kraag, zoals bij een nekbreuk, om het hoofd van de deportee wat te immobilizeren. Ook de Belgische rijkswacht wendt al jaren een rudimentair middel aan, waar maar weinig wetenschappelijk onderzoek aan te pas kwam : een kussen dat ze tegen de mond van de deportee proppen. Al in 1987 stikte de Zaïrees Mbicha Buy nadat hij wat al te zeer ?geblokkeerd” was geraakt. Tegen de rijkswacht kwamen er de voorbije jaren heel wat klachten over mishandeling binnen, ook van internationale instanties.
Boeien worden bijna systematisch gebruikt in België, en in 1995 liet de rijkswacht als extra-kneveling nog een soort breukband ontwikkelen zoals bouwvakkers vaak dragen. Vorig jaar schreef de rijkswacht zelf een protestnota tegen het geweld, maar dan van politiediensten uit àndere landen, die via Zaventem mensen deporteerden. Door het drukke lijnverkeer op Afrika werd Zaventem een transitplaats voor uitzettingen. Vooral uit Nederland kwamen er nogal wat als een worst verpakte, in een dwangbuis gesnoerde en op een draagberrie vastgeriemde deportees aan, die op het vliegtuig naar Zaïre geschoven werden.
8.IN MEI 1994 werd de uitgewezen Sikh Kuldeep Singh, na illegaal verblijf in België en Duitsland, door de luchthavenpolitie van New Delhi doodgemarteld. Eerst wilden ze informatie over ?de organizatie” die Sikhs naar Europa overbrengt, daarna eisten ze 300 dollar. Zijn armlastige vader kon het losgeld voor zijn zoon niet bijeensprokkelen. De lijkschouwer vond later grote schroeiplekken en striemen over zijn hele lichaam, er waren sigaretten op uitgedrukt, en er staken nog naalden in die voor elektroshocks waren gebruikt.
Kuldeep Singh is lang niet de enige deportee voor wie een uitwijzingsbevel een doodvonnis wordt. Maar meestal komt het, door het totale gebrek aan monitoring, niet aan het licht. De Duitse overheid stelde dat Kuldeep niet om politieke maar om ekonomische reden was vermoord. Net zoals hij eerder afgewezen was omdat hij geen politieke maar ekonomische vluchteling was.
De Europese autoriteiten stellen haast elke nieuwe migrant als een bedrieger voor, een ongewenst element, een mogelijke deportee. ?Haal de was maar binnen, de illegalen komen eraan.”
9.VEEL DEPORTEES spreken over een verblijfsvergunning alsof het een levend wezen is, een compagnon de route, een noodzakelijke metgezel. ?Als je vergunning dood is,” zegt Aziza, ?kunnen ze met je sollen en dollen zoveel ze willen.”
Aziza’s zus Semra en haar nicht Mira werden eveneens door Duitsland uitgewezen. Semra eindigde in de Seefhoek van Antwerpen. Mira moest in het zigeunergetto van Macedonië letterlijk de kleren van haar lijf verkopen om haar kinderen te voeden. En in Nederland werd ook Aziza’s droom weer stukgeslagen
Chris De Stoop
Chris De Stoop, Haal de was maar binnen, De Bezige Bij, 1996, Amsterdam.
Uw armoede doet ons kotsen.
Razzia : elke nieuwe migrant wordt als een mogelijke deportee bekeken.
De uitwijzing van illegalen : een sektor met bijna geen reglementering of monitoring.
Zigeunerfamilie in Berlin-Schönefeld : met duizenden worden ze in vliegtuigen gedreven.
België deporteert per C-130.
De Eurostar : mobiele cellen.