Van Oekraïne tot Gaza, van Libië tot Irak: uitgerekend bij de honderdste verjaardag van de Eerste Wereldoorlog – ’the war to end all wars’ – is er weer wapengekletter alom. Willy Claes, oud-secretaris-generaal van de NAVO, ziet sporen van een algemene systeemcrisis: ‘De wereld vliegt met indrukwekkende snelheid op een betonnen muur af.’

Optimism is a moral duty, maar bij het nieuws van de voorbije maanden valt die wijsheid toch moeilijk vol te houden. Sinds de val van de Berlijnse Muur in 1989 heeft de internationale wereldorde er zelden zo grimmig uitgezien. Als voormalig secretaris-generaal van de NAVO is Willy Claes een van de laatste Belgen die op hoog niveau optraden bij internationale militaire conflicten. In Little Red Man, een boek naar aanleiding van zijn zeventigste verjaardag, schetsten oud-medewerkers en Belgische topdiplomaten een kleurrijk beeld van Claes. Hij was ijverig en temperamentvol, veeleisend voor zichzelf en brutaal tegenover zijn medewerkers. En vooral: hij was scherpzinnig.

U werd minister van Buitenlandse Zaken in 1992, kort na de val van de Berlijnse Muur. In de nadagen van de Koude Oorlog leefde toen de idee dat onder druk van de vrije markt de hele wereld snel zou evolueren naar een systeem van vrije democratieën, met de VS als gidsland.

WILLY CLAES: Er is inderdaad een korte periode van hoop geweest. Ik heb er ook in geloofd, maar niet lang. Wat mij meer vertrouwen gaf dan het verhaal dat we met z’n allen het Amerikaanse model moesten kopiëren, waren de grote conferenties van de Verenigde Naties die secretaris-generaal Boutros Boutros-Ghali indertijd organiseerde. Eerst was er de Conferentie van Caïro over demografie, later die van Peking over de vrouw. Daar probeerde Boutros-Ghali telkens een wereldwijde consensus te bereiken, een universele benadering van belangrijke maatschappelijke thema’s waarmee elk land en ieder individu te maken zou krijgen in de nieuwe geglobaliseerde wereld.

Toch manifesteerden zich toen al een aantal essentiële problemen die geleid hebben tot de impasse van vandaag. Ten eerste is er de proliferatie van militaire systemen. Ik heb het dan niet over de klassieke nucleaire wapens, maar over de ongekende nieuwe mogelijkheden waarover militairen tegenwoordig beschikken. Neem de drones. Dat woord is een containerbegrip voor totaal verschillende en steeds gesofisticeerdere systemen. Drones kunnen zo klein zijn als een luciferdoosje, maar ook zo groot als een Boeing 777.

We beseffen amper waartoe de militairen in staat zijn. De tijd dat een leger opgedeeld werd in een land-, een lucht- en een zeemacht is allang voorbij. Er zijn minstens twee nieuwe ‘machten’ bij gekomen: de ruimtemacht en de cybermacht. In alle grote legers ter wereld vechten autonome eenheden nu al allerlei vormen van cyberwar uit. In China beschikt het militaire apparaat – en dus ook de regering – over duizenden hackers, terwijl in de VS gespecialiseerde firma’s hun diensten aanbieden. Die kunnen defensief zijn, zoals de Chinezen dwarsbomen bijvoorbeeld, maar evengoed offensief. Ook de Amerikanen breken binnen waar ze kunnen. En dus worden wij allemaal, zeven dagen op zeven en 24 uur op 24, geobserveerd en geanalyseerd.

Wellicht werd u als secretaris-generaal van de NAVO al bespioneerd door uw eigen lidstaten?

CLAES: Tijdens de NAVO-operaties in ex-Joegoslavië ben ik mij ervan bewust geworden dat ‘privacy’ niet bestaat. Samen met de Supreme Allied Commander, een Amerikaanse viersterrengeneraal, maakte ik kennis met de beschikbare afluistertechnologieën. Als je de radar van je vijand in real time kunt volgen alsof je zelf lid bent van de militaire staf van Milosevic (voormalig president van Joegoslavië, nvdr), dan weet je het wel. Geen enkel communicatiesysteem valt nog af te schermen.

Wat kan, gebeurt ook.

CLAES: Ja. Men doet wel alsof die spionage een ‘logisch’ gevolg is van de technologische ontwikkelingen, maar eigenlijk is ze vooral een uiting van brutale machtspolitiek. De VS veroorloven zich alles, ook tegen bondgenoten, zelfs als dat eigenlijk niet ethisch is. En daarom heeft bondskanselier Merkel zich terecht boos gemaakt en heeft ze een vooraanstaande Amerikaanse diplomaat Duitsland uitgewezen.

Het moet de eerste keer geweest zijn sinds de Tweede Wereldoorlog dat de Duitse regering koos voor de boodschap: ‘Yankee go home’.

CLAES: Het zal ook de enige keer zijn tijdens dit gesprek dat ik iets positiefs zal zeggen over Vladimir Poetin. Een aantal jaren terug heeft Rusland de VS uitgenodigd om deze ‘sector’ van cyberspionage te reglementeren met een internationaal verdrag. Voor zover ik weet, hebben de Amerikanen nooit op dat voorstel gereageerd. Ze voelden zich te sterk. Alleen heeft die Amerikaanse afwijzing Poetin aangezet tot een groot inhaalmanoeuvre, dat nog altijd volop aan de gang is.

En nu kan ook Obama zijn mobieltje nooit meer helemaal vertrouwen.

CLAES: Zo is de cirkel rond. Orwell heeft gelijk gekregen. En sneller dan we allemaal dachten. (zucht) We bevinden ons in een historische impasse. We maken een internationale systeemcrisis mee, en daardoor stevent de wereld met indrukwekkende snelheid op een betonnen muur af. En niemand die nog controle uitoefent.

Vele jaren terug schreef u dat Rusland wachtte op een president van het ’type-Pinochet: politiek autoritair en economisch liberaal’. U hebt de komst van Poetin voorspeld.

CLAES: Je kunt Poetin alleen maar begrijpen door naar zijn voorganger Boris Jeltsin te kijken. Met hem heb ik een paar keer oog in oog gezeten. Jeltsin vertrouwde niet meer wat men hem vanuit het Westen vertelde. Je zou voor minder in zijn plaats. Jeltsin meende dat hij de Russische staatsbedrijven moest privatiseren. Hij deed dat volgens de raadgevingen van een paar jonge bollebozen uit Harvard, volgens de beste liberale principes. Wat zeg ik? Volgens socialistische principes! Ze hebben Jeltsin aangespraat dat hij de aandelen van de Russische staatsbedrijven moest verdelen onder de burgers. Maar de meeste mensen hadden dringend geld nodig en hebben die aandelen snel weer verkocht. Alles werd opgekocht door een handjevol kerels die zo snel hun formidabele kapitalen hebben opgebouwd. En zo is Rusland verder gedegradeerd tot een chaotisch, onbestuurbaar geheel. Weet u dat er in die tijd miljarden dollars van de Wereldbank en het IMF zomaar zijn verdwenen in Moskou? Men heeft dat geld nooit teruggevonden. Dat is uniek in de geschiedenis.

Het verduisteren van internationale steun was toen toch een veel voorkomende – en zelfs oogluikend toegestane – praktijk bij Afrikaanse dictators, genre Mobutu Se Seko?

CLAES: Van die verduistering in Zaïre konden we de sporen nog relatief gemakkelijk traceren: we wisten ongeveer wie in de kas had gegraaid. In Moskou was dat anders. Dat geld blijft tot vandaag verschwunden! Toen na Jeltsin Poetin aantrad, was die wel verplicht om de teugels strak in de hand te nemen en het bestuur opnieuw in Moskou te centraliseren. Dat deed hij met de hulp van mensen die hij vertrouwde, oud-KGB-collega’s dus. Tot vandaag heeft meer dan tachtig procent van de stafmedewerkers van het Kremlin een achtergrond bij de Russische geheime dienst. Die mensen zijn net als Poetin gevormd tijdens de Koude Oorlog. Volgens hen voert Rusland nog altijd diezelfde Koude Oorlog. En ‘wij’ – de VS en de Europese Unie – blijven de vijand. Poetin heeft het genoeg herhaald: de ontbinding van de Sovjet-Unie is de grootste flater van de twintigste eeuw. Sindsdien kampt heel Rusland met een collectief minderwaardigheidscomplex. Daar speelt Poetin op in.

En daarvan is Oekraïne het slachtoffer.

CLAES: Dat klopt, maar Poetin redeneert natuurlijk vanuit zijn Russisch perspectief. Voor een Rus is Oekraïne is niet zomaar ‘een ander land’. Kiev is de bakermat van het tsaristische Rusland. Poetin droomt van een herstel van dat oude Russische moederland. Een eerste stap daartoe is een grote douane-unie van Rusland met Oekraïne, Wit-Rusland, Georgië, Kazachstan en Armenië.

U ziet Rusland niet snel opnieuw de Krim afstaan aan Oekraïne?

CLAES: De Krim is voor Rusland ‘verworven’. Net zoals men vroeger zei: ‘On ne va pas mourir pour Danzig’, zo zie ik vandaag niet in welk westers land voor de Krim een oorlog zou riskeren met Rusland. Tegelijk kan ook Poetin niet terug. Hij is de gevangene van zijn gigantische populariteit. Zijn eigen bevolking beschouwt hem als de leider die van Rusland opnieuw een grootmacht zal maken, tegen het Westen in. Sommige waarnemers menen dat Rusland nu al in een psychologisch oorlogsklimaat zit. De Rus voelt zich aangevallen door Amerika en Europa. En dus is hij bereid om zich te verdedigen.

De krant Financial Times noteerde vorige week nog dat een vertrouweling van Poetin zich had laten ontvallen: ‘Er komt oorlog in Europa.’

CLAES: Dat denk ik niet. Er zullen ongetwijfeld nog serieuze schermutselingen plaatsvinden in Oekraïne en omstreken, maar veel verder zal zo’n conflict niet escaleren. Ik geloof niet in een militaire oorlog van Rusland tegen West-Europa. Maar de dreiging op een economische oorlog is natuurlijk wel reëel. De Russische boycot van Poolse groenten is bijvoorbeeld allesbehalve onschuldig. Als Poetin dat embargo morgen uitbreidt tot België, zitten we in Haspengouw met een zwaar economisch probleem. Zeventig procent van onze peren en appelen is bestemd voor de export naar Rusland.

Vandaar ook dat de Nederlanders zo ‘braaf’ reageerden op het neerhalen van het vliegtuig van Malaysia Airlines.

CLAES: Je kunt niet tegelijk megacontracten met de Russen onderhandelen ten gunste van Nederlandse bedrijven als Shell en Heineken, en hen dan toch nog lessen in mensenrechten willen geven. Dat wordt moeilijk. De Nederlandse belangen in Rusland zijn niet te onderschatten. Dat geldt ook voor Duitsland, denk ik. Meer dan zesduizend Duitse bedrijven zijn actief in Rusland. Vandaar dat Merkel mij verraste met haar recente harde koers. Volgens mij is ze ten einde raad. Vermoedelijk heeft Poetin een of ander gegeven woord gebroken. Anders neemt Merkel zulke beslissingen niet.

Hoe bedoelt u?

CLAES: Wel, op de Conferentie van Genève had men toch aan een compromis gewerkt waarbij de Amerikanen en de Duitsers ermee akkoord gingen dat, in voetbaltermen uitgedrukt, Rusland met 4-0 mocht winnen. Want wat weten we van Genève? Ten eerste: Poetin mag de Krim als ‘verworven’ beschouwen. Ten tweede: Oekraïne zal geen lid worden van de NAVO. Ten derde: in Oekraïne zelf zou er een confederaal systeem komen met uitgebreide eigen bevoegdheden voor de ‘Russische’ gebieden. En vier: een akkoord rond de afbetaling van de schulden. Wat er daarna is gebeurd, is mij niet duidelijk. Blijkbaar heeft Poetin zich niet gehouden aan een aantal andere, confidentiële afspraken.

Maar intussen voert Poetin wel een rauwe machtspolitiek.

CLAES: Helaas wel. Hopelijk is Oekraïne een goede les om de situatie aan de Europese oostgrenzen wat ernstiger op te volgen. We beseffen bijvoorbeeld niet in wat voor trieste situatie Moldavië zich al jaren bevindt. Ooit was Moldavië de wijnkelder van de Sovjet-Unie, met een mooie jaarlijkse productie. Dat is gestopt. Poetin organiseert namelijk een economische blokkade van dat land, en sindsdien komt er geen Moldavische wijn meer op de Russische tafels. Moldavië is ook afhankelijk van Russisch gas. Die gaspijp loopt echter verder door tot Transnistrië – een door de Russische minderheid afgescheurd ‘land’. Moldavië moet jaarlijks de totale gasrekening van beide ‘landen’ aan Rusland betalen. Maar de Russen van Transnistrië betalen Moldavië niet terug.

Dus Moldavië trakteert Transnistrië eigenlijk op Russisch gas.

CLAES: Inderdaad. En als Moldavië het zou durven om op eigen houtje niet de hele rekening te betalen, draait Poetin meteen de gaskraan dicht. Dergelijk machtsmisbruik laat Europa al jaren gebeuren. Ik zou graag wat meer principiële standvastigheid zien. Dat geldt trouwens ook voor een Europese lidstaat als Hongarije. Onder Viktor Orban is dat land zich aan het ontwikkelen tot een neofascistische, autoritaire staat. En de Europese Unie laat betijen. Terwijl Europa beschikt over de instrumenten om Hongarije tot de orde te roepen. De Hongaren zijn namelijk gevoelig voor financiële en economische ‘argumenten’. Als het erop aankomt, moeten we Hongarije maar uitsluiten van al die royale Europese steun- en cohesiefondsen. Dat kan, ook volgens de Europese verdragen.

Democratie is inderdaad een schaarser goed aan het worden. Neem Turkije, een NAVO-partner die graag wil toetreden tot de Europese Unie. Vicepremier Bulent Arinc verklaarde vorige week dat ‘vrouwen niet mogen lachen in het openbaar’: het zou ‘onrein’ zijn volgens de islam.

CLAES: We kunnen daar natuurlijk eens goed mee lachen, maar eigenlijk is dit een alarmerend en intriest bericht. Steeds meer democratische waarden die wij als verworven beschouwden, zoals de emancipatie van de vrouw, worden de laatste jaren op de helling gezet.

Weet u dat het juist was om onze progressieve idealen verder te kunnen verspreiden, dat in de jaren zeventig mijn Franstalige collega André Cools en ikzelf de Socialistische Internationale nieuw leven hebben ingeblazen? Die club stelde toen niets meer voor. Wij vroegen Willy Brandt, de man die ik nog altijd beschouw en bewonder als mijn politieke vader, als onze nieuwe voorzitter. Brandt wilde wel, maar alleen op voorwaarde dat hij de ‘Internationale’ eindelijk écht zou mogen internationaliseren. We zijn toen naar Mexico en Costa Rica afgereisd met een ronduit indrukwekkende socialistische delegatie. Willy Brandt op kop, naast hem François Mitterrand, en verder Gro Harlem Brundlandt, Olof Palme, Joop Den Uyl, en voor Italië was natuurlijk Bettino Craxi erbij. (lacht hartelijk) Het was een merkwaardig gezelschap. De Oostenrijkse bondskanselier Bruno Kreisky, van afkomst een Jood, aarzelde niet om een opening te maken naar de Palestijnen. De Israëlische Arbeiderspartij ging daar uiteindelijk mee akkoord. Op een volgend congres in Lissabon werd de PLO-afgevaardigde doodgeschoten in ons eigen hotel. De moordenaar is nooit gevonden.

Toen was de Arbeiderspartij nog een politieke machtsfactor in Tel Aviv en Jeruzalem. Vandaag stelt de Israëlische linkerzijde nog maar weinig voor.

CLAES: Sinds Rusland zijn Joodse inwoners laat migreren naar Israël, is het politieke centrum opgeschoven naar rechts. Daardoor is de Arbeiderspartij uit elkaar gevallen.

De regering-Netanyahu heeft het nu over een ‘defensieve’ operatie in Gaza. Een defensieve aanval: de comeback van Orwell is totaal.

CLAES: Ik kan me bij de acties in Gaza niet van de indruk ontdoen dat men in regeringskringen het oude tweestatenconcept heeft opgegeven. Ik vrees dat steeds meer Israëli’s vinden dat men de Palestijnen maar moet verdrijven uit wat nog rest aan autonome Palestijnse gebieden. Cynisch gezegd: dat Jordanië dan maar zijn plan trekt met die nieuwe Palestijnse ‘immigranten’. Ik zeg niet dat alle Israëli’s dat willen, maar ik vrees dat het de wens is van een nieuwe meerderheid in dat land.

Ook de VN-verantwoordelijken veroordelen het buitenproportionele geweld van Israël.

CLAES: De kritiek op het Israëlische optreden is feller dan ooit, en dit keer niet alleen in de Arabische pers, maar ook in het Westen. Israël moet zich goed voor ogen houden dat het reusachtige historische krediet dat het Jodendom heeft opgebouwd na de Tweede Wereldoorlog stilaan is uitgeput. Netanyahu en consorten zouden er beter rekening mee houden dat de situatie voor Israël op relatief korte termijn erg oncomfortabel zou kunnen worden. Iedereen ziet dat de Europese Unie en de VS verzwakken en het in de wereld steeds minder voor het zeggen hebben. Ik zie dus niet goed in wie binnen twintig jaar nog de machtige beschermers van Israël zullen zijn.

Hoe ‘machtig’ is de Europese Unie eigenlijk nog? Een land als België bespaart al jaren op zijn militaire uitgaven. En dat in een wereld waarin steeds meer conflicten militair uitgevochten worden.

CLAES: Daarom wordt Europa aan internationale conferentietafels steeds minder ernstig genomen. De hele wereld weet namelijk dat wij niet meer in staat zijn militair een vuist te maken. Ik kan alleen vaststellen dat binnen de NAVO vooral de Amerikanen écht investeren in hun leger. Het is een cultuurverschil tussen de beide kanten van de Atlantische Oceaan. Veel Amerikanen zijn weliswaar voor een minimal state, maar zij willen wel belastingen betalen voor een sterk leger. Europeanen vragen dat hun overheid investeert in onderwijs, gezondheidszorg of pensioenen. Het leger is niet prioritair. Het gevolg ervan is dat de Europese landen, zelfs als ze gezamenlijk optreden, geen enkele serieuze peacemaking operation meer tot een goed einde kunnen brengen zonder Amerikaanse steun.

We zouden dit interview graag met een mooie primeur eindigen.

CLAES: Namelijk?

Een optimistisch woord uit uw mond.

CLAES: (protesteert) Maar ik ben helemaal geen pessimist. Ik ben een realist.

Dan ziet het er vrij slecht uit voor het vrije Westen.

CLAES:(aarzelt) Toch niet. Eigenlijk gaat het om een beschavingscrisis. Weet u, het fundamentele probleem zit uiteindelijk bij de mens zelf. Het zit bij ons. We moeten onze eigen onvolkomenheden erkennen, en ons opnieuw de vraag stellen: hoe herkneden we de mens zodat hij zijn eigen ondergang niet organiseert?

Het gaat dus opnieuw om de maakbaarheid van de mens?

CLAES. Ja. Uiteindelijk geloof ik in de fundamentele goedheid van de mens. Alleen dachten we de voorbije decennia dat we niet meer in staat waren de wereld te modelleren naar onze beste inzichten. We lieten de mens dus gewoon vrij. (met stemverheffing) Alleen was het de vrijheid van de kip om de vos aan te vallen! Dat is dus een tragikomische en zelfs contraproductieve vrijheid. Laten we daar dus maar mee stoppen, met een vrijheid die alleen het recht van de sterkste dient.

DOOR WALTER PAULI, FOTO’S JEF BOES

‘Hopelijk is Oekraïne een goede les om de situatie aan de Europese oostgrenzen wat ernstiger op te volgen.’

‘Onder Viktor Orban is Hongarije zich aan het ontwikkelen tot een neofascistische, autoritaire staat. En de Europese Unie laat betijen.’

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content