Hij was niet blank, hij was moslim, en hij wilde niet beleefd vragen of hij mocht meespelen in de samenleving. Precies 50 jaar na zijn dood is Malcolm X voor velen een bron van inspiratie, ook in Vlaanderen. ‘Moslimjongeren over de hele wereld spiegelen zich aan de Amerikaanse zwarte strijd. Hiphop is hun muziek, de Black Power-leuzen hun taal.’

Op 21 februari 1965 werd de zwarte activist Malcolm X in de Audubon Ballroom in Harlem doodgeschoten, door leden van zijn eigen Nation of Islam. Een dag later schreef The New York Times: ‘In zijn verspilde leven heeft hij vele echte talenten aangewend voor een kwaadaardig doel.’ Drie jaar later werd die ándere reus van de zwarte burgerrechtenbeweging doodgeschoten in Memphis. De hele natie kwam op straat om Martin Luther King te eren.

Het contrast tussen X en MLK kon nauwelijks groter zijn. En daar had Malcolm X, geboren als Malcolm Little, zelf voor gezorgd. ‘I have a dream’, had King gezegd, waarop X riposteerde dat ‘hij geen tijd had voor dromers’. King had hemel en aarde bewogen opdat blanke instellingen de grondwettelijke rechten van zwarten zouden erkennen; X riep zwarten op om hun eigen instituties te vormen. X noemde de geweldloze King een ‘oom Tom’, en vond dat ze ‘de politiehonden die hen aanvielen hadden moeten afmaken’, samen met de ’tweepotige honden’ die hun leiband vasthielden. De aanwezigheid van blanken op de mars op Washington, waar King zijn ‘I have a dream’-speech gaf, vergeleek X met een kop koffie: ‘Die is pas sterk als er geen melk in zit.’ Martin Luther King stak zijn hand uit, X sloeg. King vroeg, Malcolm X nam.

Black Power

Toch werd ook Malcolm X op termijn een icoon. Niet alleen onder zwarte Amerikanen, maar ook voor de groeiende antiracismebeweging in Europa. Zijn autobiografie wordt ook in Vlaanderen druk gelezen. Zijn naam is rechtstreeks verbonden met de Black Pride van James Brown en blaxploitationfilms als Shaft. ‘Hij liet ons inzien dat we niet zo vrij waren als we dachten’, zegt de Amerikaanse acteur en activist Ossie Davis. ‘We waren nog geketend, want uiteindelijk wilden we vooral graag gezien worden door de blanken.’

‘Dat is precies de reden waarom Malcolm X zo relevant is voor het diversiteitsdebat in Vlaanderen en de rest van Europa’, vindt Olivia Rutazibwa. Zij doceert internationale ontwikkeling aan de universiteit van Portsmouth, en is gespecialiseerd in dekolonisatie. ‘De Amerikaanse zwarten ontdekten dat de burgerrechtenbeweging het wettelijke racisme sloopte, maar dat ze in het dagelijks leven nog altijd gediscrimineerd werden. Ze bleven buitenstaanders in een blanke wereld. Dat is precies de strijd die vandaag in Europa woedt, met al zijn charters en antidiscriminatieregels.’

In Europa wordt antiracisme als een strijd tegen extreemrechts beschouwd, zegt Nadia Fadil, migratiespecialiste aan de KU Leuven. ‘Maar racisme zit structureel in onze maatschappij vervat. Het zit in de omgang met onze koloniale geschiedenis, waar amper sprake is van een kruisbestuiving tussen Europa en andere culturen. Het zit in de Europese blik op de wereld: de Europeanen zouden de anderen beschaving bijbrengen. Vandaag wonen “die anderen” ook in Europa, waardoor die koloniale blik problematisch is geworden.’

‘Op dat vlak was de autobiografie van Malcolm X ook een ontdekking voor mij, als donker kind van blanke pleegouders’, herinnert Rutazibwa zich. ‘Ze hadden me geleerd om me niets aan te trekken van openlijk racisme. Zwarte Piet? Geen probleem mee gehad als kind. Malcolm X liet me inzien dat er dingen waren die gewoon niet normaal zijn, en dat ik niet degene moest zijn die er maar mee moest leren omgaan. Zijn weigering om zich te excuseren voor zijn eisen, om er compromissen over te sluiten, heeft het debat beïnvloed, ook in Vlaanderen. Een hele generatie jongeren zegt niet langer: “Sorry, maar kunnen we het eens hebben over zaken die we niet leuk vinden?” Zij zeggen gewoon dat integratie wat hen betreft niet meer aan de orde is. Zij stappen naar het Grondwettelijk Hof voor het hoofddoekenverbod in het onderwijs. Zij spreken zich hardop uit tegen Zwarte Piet, hoewel ze weten hoe gevoelig zo’n kinderfeest ligt.’

Malcolm Little

Er is geen treffender voorbeeld van Malcolm X’ afwijzing van de blanke wereld dan zijn naamsverandering. In een tv-interview trachtte een blanke journalist hem te overhalen om zijn officiële naam, Malcolm Little, prijs te geven. X weigerde: hij vond die naam een blanke constructie, wellicht kwam hij van de slavenhouder die zijn familie bezat. Vandaar de X, een gebruik dat hij deelde met de andere leden van The Nation of Islam, de zwart-islamitische groepering waarvan hij de spreekbuis was geworden.

Want ook op religieus vlak wilde Malcolm X zich niet inschrijven in ‘het blanke geloof’. Hij had zich bekeerd in de gevangenis, waar de islam hem discipline en studiezin had bijgebracht, en ‘de raciale trots om als man iets te willen betekenen’. Ook die morele en religieuze hergeboorte om een lege identiteit in te vullen is vandaag erg herkenbaar. Rutazibwa: ‘Malcolm X spreekt velen zo aan omdat hij geen afgeborstelde held is – wat veel helden wel overkwam in de geschiedschrijving. Van Martin Luther King en Nelson Mandela zijn we vergeten dat ze ooit als gevaarlijk werden beschouwd. X is nooit op die manier “witgewassen”. Hij is een zware jongen gebleven, opgepakt door de politie, en met een uitdagende taal en een hang naar religie. Reken maar dat veel Marokkaanse jongeren in Vlaanderen zich daarin herkennen.’

Bovendien combineert Malcolm X verschillende sympathieën waarmee hij heel verschillende minderheden aanspreekt. ‘Hij was een panafrikanist met een hart voor de strijd tegen de kolonisatie, die opkwam voor zwarten over de hele wereld’, zegt Nadia Fadil. ‘Tegelijk was hij een tiers-mondist, die opkwam voor de derde wereld. En hij was natuurlijk ook een moslim. Moslimjongeren over de hele wereld spiegelen zich steeds nadrukkelijker aan de Amerikaanse zwarte strijd. Hiphop is hun muziek, de Black Power-leuzen hun taal. De burgerpatrouilles van de Arabisch-Europese Liga (AEL), die de politie controleerden tijdens arrestaties, waren rechtstreeks geïnspireerd door wat The Black Panthers deden in de VS. Kortom, zowat iedereen die zich gediscrimineerd voelt, kan een herkenningspunt vinden bij Malcolm X.’

Nuttige radicaliteit

Maar herkenning is nog geen goedkeuring. Niet elke minderheid zal zich aangesproken voelen door de radicaliteit van Malcolm X. Dit was de man die bij de dood van president Kennedy verzuchtte dat ‘die duivel dood was’, en die Joden beschreef als de ultieme kapitalistische machthebbers. Vandaag stel je je met dergelijke uitspraken ‘buiten onze maatschappij’, zoals geradicaliseerde moslimjongeren weten.

‘Radicaliteit heeft een functie in een veranderingsproces’, legt Olivia Rutazibwa uit. ‘Gematigde stemmen krijgen pas aandacht als er een angstaanjagende stem tegenover staat. King en X zijn twee kanten van hetzelfde verhaal, waarbij de laatste de eerste veel aanvaardbaarder maakte voor de goegemeente. Nu de Syriëstrijders het Westen angst aanjagen, is de interesse om met gematigde moslims te praten in Vlaanderen gestegen. Ik wil X en de Syriëstrijders niet met elkaar vergelijken, maar we moeten oppassen dat we extreme stemmen niet telkens wegduwen. Ze zijn vaak de uitvergrote versie van een veel breder gedragen klacht.’

Zó radicaal wordt Malcolm X door velen niet gevonden. ‘Een groeiende groep mensen van vreemde origine trekt zich terug uit onze samenleving’, zegt Nadia Fadil. ‘Ze laten de klassieke media links liggen, richten hun eigen scholen en hun eigen bedrijven op, waar ze mensen van dezelfde gemeenschap aanwerven. Die groep wordt radicaal genoemd, maar klopt dat wel? Het is alvast niet hun drijfveer. Alleen de mainstream definieert iemand als radicaal.’ Zo dacht Malcolm X er wellicht ook over. Toen een journalist hem vroeg of hij zich als een militant beschouwde, antwoordde hij met een grijns: ‘Ik beschouw mezelf als Malcolm.’

De nieuwe X

Staat er iemand klaar die zoals Malcolm X compromisloosheid kan koppelen aan eloquentie? Iemand die de spreekbuis wordt van een boze generatie?

‘Dyab Abou Jahjah?’ glimlacht Omar Ba, gewezen coördinator van het Afrikaans Platform, die vaak over diversiteit schrijft. ‘Ik wens hem niet hetzelfde einde toe, maar hij lijkt erop. Zelfs in de matiging van Malcolm X – dat wordt vaak vergeten.’

X stapte een jaar voor zijn dood uit The Nation of Islam, en ging op hadj naar Mekka. Hij was er onder de indruk van de grote etnische diversiteit van de bedevaarders, die uit alle hoeken van de wereld kwamen. Op het eind van zijn leven was X even uitgesproken in zijn kritiek, maar was hij minder op zwarten gericht.

‘Abou Jahjahs huidige Movement X is veel gematigder dan de AEL ooit was’, zegt Ba. ‘Maar uiteindelijk zit ik niet op een romantisch beeld van een nieuwe Malcolm X te wachten. De tijd van zulke iconen is voorbij. Ik wacht op een beweging, niet op een persoon. En die is er. In de klassieke migratiesociologie is het de derde generatie die teruggrijpt naar het erfgoed en de thuiscultuur van de grootouders. Dat zie je vandaag gebeuren. De elite van de minderheden was enkele jaren geleden nog grotendeels geassimileerd. Nu ontstaat er een breed front uit de tweede en derde generatie dat respect eist voor eigenheid. Dat doet denken aan Malcolm X. Maar dit keer zal niet het schokeffect de boodschap kracht geven, maar de omvang van de groep.’

DOOR JELLE HENNEMAN

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content