Vlamingen die een somber toekomstbeeld hebben en worstelen met onveiligheidsgevoelens, zijn het meest kritisch over de verzorgingsstaat en de sociale zekerheid.

‘De sociale zekerheid is een vorm van georganiseerde solidariteit tussen gezonden en zieken, tussen werkenden en werklozen, tussen jongeren en ouderen. Veel mensen beschouwen deze voorzieningen van de verzorgingsstaat als een vanzelfsprekendheid, als evidente en afdwingbare sociale rechten. Maar sinds het midden van de jaren zeventig is de expansie van de verzorgingsstaat gestokt. De economische groei vertraagde, de werkloosheid nam toe en de overheid kampte met grote financieringsproblemen. De verzorgingsstaat en de sociale zekerheid kwamen onder vuur te liggen.’

Zo schetst professor Mark Elchardus een evolutie van de jongste drie decennia. Het zou verbazen indien ze ook niet gepaard is gegaan met wijzigende opvattingen van de Vlamingen over die verzorgings- en welvaartsstaat. Elchardus en zijn onderzoeksgroep van de Vrije Universiteit Brussel (VUB) wilden vooral weten of deze ontwikkeling de ‘georganiseerde solidariteit’ aantast.

Maar eerst onderzochten ze hoe de Vlamingen denken over de voor- en nadelen van de verzorgingsstaat (zie kaderstuk ‘Hangmat of vangnet?’), hoe groot de aanhang van die opvattingen is, en welke factoren die aanhang verklaren. ‘Een negatieve en een positieve perceptie van de sociale zekerheid zijn wel twee verschillende invalshoeken van het onderzoek. Je kan die twee percepties niet tegelijkertijd en met dezelfde onderzoeksschalen meten’, aldus nog Elchardus.

LUISTERBEREID OOR

Hoe vatbaar zijn de Vlamingen voor de negatieve kritiek op de verzorgingsstaat dat die meer een hangmat dan een vangnet zou zijn? ‘De radicale, negatieve kritiek is al behoorlijk sterk bij de Vlaamse bevolking doorgedrongen’, stellen de VUB-onderzoekers vast. ‘Een vertoog opgebouwd rond die kritiek, vindt een luisterbereid oor bij een kwart tot een derde van de bevolking en wordt door een meerderheid van de bevolking niet meteen afgewezen.’

Maar in een adem wordt gezegd dat de groep die de negatieve stellingen verwerpt ‘merkelijk groter’ is dan de instemmers (zie grafiek ‘Kritiek verzorgingsstaat afgewezen’). Dat resultaat stemt overeen met soortgelijk onderzoek in Nederland. In Amerika daarentegen is er veel minder steun voor een herverdelende politiek door de overheid. Daar vindt 45 procent van de bevolking dat armen zelf verantwoordelijk zijn voor hun armoede. Driekwart van de Amerikanen meent ook dat werklozen en bijstandtrekkers makkelijker werk zouden vinden indien ze geen uitkering krijgen. In Vlaanderen krijgt de negatieve stelling dat de verzorgingsstaat uitkeringstrekkers lui maakt, de grootste bevestiging (35 procent).

Wie is minder of meer vatbaar voor negatieve opvattingen over de verzorgingsstaat? Het VUB-onderzoek levert een aantal ‘evidente’ waarnemingen op. Zelfstandigen, werknemers in de privésector en mensen die niet leven van een vervangingsinkomen, staan globaal iets negatiever tegenover de verzorgingsstaat. Maar veel minder evident zijn twee andere vaststellingen. Mensen met een hoog opleidingsniveau en een hoog inkomen zien minder negatieve effecten, terwijl sociaal kwetsbare groepen – laaggeschoolden, mensen met een laag inkomen, en vooral ouderen – meer geloven in de negatieve impact van sociale bescherming.

VERZURING

Toch volstaan de leeftijd en de sociaal-economische positie van de Vlamingen volgens de VUB-onderzoekers niet om de omvang van een negatieve perceptie te verklaren. ‘Ze is aanwezig in alle lagen van de bevolking.’ Een verklaring is evenmin te vinden in het zogeheten ‘gelijkheidsstreven’ van de Vlamingen. De overgrote meerderheid vindt dat de bestaande ongelijkheden te groot zijn en dat de overheid daaraan effectief iets moet doen. Dezelfde redenering geldt voor het aspect ‘verbondenheid’: de meeste Vlamingen zeggen dat ze anderen nodig hebben om gelukkig te worden.

Een duidelijke invloed hebben wel het toekomstbeeld van mensen en hun gevoel van (on)veiligheid. Tussen twee haakjes: uit het VUB-onderzoek blijkt dat een grote meerderheid van de Vlamingen – variërend van bijna 60 tot meer dan 75 procent – vindt dat de politiediensten onvoldoende bescherming kunnen bieden, terwijl de straten de jongste tien jaar alsmaar onveiliger zijn geworden.

Wie somber is over zijn of haar toekomst heeft bijna twee keer zoveel kans om akkoord te gaan met de negatieve kritiek op de verzorgingsstaat. Van de mensen die zich onveilig voelen, heeft 36 procent een negatief beeld van de sociale zekerheid (zie grafiek ‘Twijfels over de verzorgingsstaat’).

‘Het instemmen met opvattingen over de negatieve gevolgen van de verzorgingsstaat is minstens voor een deel een uiting van onbehagen en verzuring’, concludeert het VUB-onderzoek. ‘Bovendien is deze verzuring sterk verbonden met een welbepaald mens- en maatschappijbeeld.’ Elchardus en zijn collega’s verwijzen daarbij naar een nieuwe sociaal-culturele breuklijn die te maken heeft met etnocentrisme, anti-politiek, autoritarisme en een houding die veel nadruk legt op het eigenbelang (zie kaderstuk over ‘Nieuw rechts en nieuw links’). Zo blijkt dat 22 procent van de mensen die links staan van deze breuklijn, gelooft dat de verzorgingsstaat negatieve effecten heeft. Aan de rechterzijde deelt 52 procent van de mensen die opvatting.

‘Een negatieve perceptie van de verzorgingsstaat blijkt dus vooral veroorzaakt door een algemeen maatschappelijk onbehagen dat zijn uitdrukking vindt in een radicaal rechtse positie op de nieuwe breuklijn’, zo is te lezen in het onderzoeksrapport. Dat legt meteen uit waarom bejaarden, laaggeschoolden en mensen met een laag inkomen meer dan andere groepen vatbaar zijn voor een negatief beeld. Zij zijn ook somberder over hun toekomst en kampen meer met onveiligheidsgevoelens. En de kans is aanzienlijk groter dat zij zich rechts van de sociaal-culturele breuklijn bevinden.

PIONIERSGENERATIE

De vaststellingen over de negatieve perceptie van de verzorgingsstaat doen op zich geen afbreuk aan de steun die er voor de sociale zekerheid is. ‘Terugblikkend op al de jaren dat druk over de crisis van de verzorgingsstaat werd geschreven, blijkt dat bouwwerk opvallend robuust te zijn. Het komt niet onveranderd, onbevraagd en onbedreigd uit de crisis, maar het lijkt stevig en gaaf’, zo refereren de VUB-onderzoekers aan professor Herman Deleeck.

Hun resultaten in verband met de opvattingen over de positieve effecten bevestigen dit. Zo is tweederde van de Vlamingen ervan overtuigd dat de sociale zekerheid armoede en sociale ellende voorkomt. Slechts 16 procent gelooft niet dat de verzorgingsstaat doeltreffend is in het bestrijden van de armoede (zie grafiek ‘Sociale zekerheid gewaardeerd’). In vergelijking met Nederland bijvoorbeeld blijken Vlamingen in het algemeen ook meer in te stemmen met de positieve resultaten van de sociale zekerheid.

Bij wie is de steun voor de verzorgingsstaat het grootst? Mannen, mensen met een hoog inkomen en ouderen hebben een positievere kijk op de geboden sociale bescherming (zie grafiek ‘Kijk op de verzorgingsstaat’). Dat geldt eveneens voor de Vlamingen die zich nauw met anderen verbonden voelen, die geen negatief toekomstbeeld hebben, en die zich links van de nieuwe, sociaal-culturele breuklijn bevinden. Maar de invloed van al deze kenmerken is uiteindelijk relatief beperkt.

De meest doorslaggevende factor voor een positieve perceptie van de verzorgingsstaat, zo blijkt uit het VUB-onderzoek, is de leeftijd. Volgens Elchardus en zijn team is er waarschijnlijk sprake van een generatie-effect: elke nieuwe leeftijdsgroep wordt gevormd en getekend door gemeenschappelijke ervaringen in de periode van de puberteit en adolescentie, en houdt daar vervolgens gemeenschappelijke opvattingen en houdingen aan over.

In het onderzoek werden zodoende de mensen die 17 jaar waren in de periode na de Tweede Wereldoorlog vergeleken met de 17-jarigen in de jaren tachtig. De eerste groep is veel positiever over de verzorgingsstaat dan de tweede (zie grafiek ‘Sociale zekerheid gewaardeerd’). De steun voor de sociale zekerheid is bij de ouderen 20 tot 25 procent groter.

‘Sedert het ontstaan van de verzorgingsstaat lijkt er zich een gewenningseffect voor te doen. De pioniersgeneratie herkent het duidelijkst de voordelen’, luidt het. ‘Elke volgende generatie doet dat in iets mindere mate. Een dieptepunt in de positieve perceptie van de verzorgingsstaat is te vinden bij de generatie van de jaren tachtig die het meest met het neoliberalisme werd geconfronteerd. Maar bij de jongste generatie is die neoliberale invloed weer op zijn retour. En zelfs bij de neoliberale generatie die nu tussen 25 en 35 jaar is, gaat nog altijd 40 tot 55 procent akkoord met de positieve effecten.’

PARADOX

‘Ons onderzoek toont aan dat de steun voor de verzorgingsstaat nog altijd zeer sterk en overtuigend is. De grote meerderheid van de Vlamingen deelt de opvattingen over de positieve effecten van de sociale zekerheid’, zegt Mark Elchardus. ‘Maar het onbehagen knaagt aan die steun en dreigt een wig in de solidariteit te drijven. Een kwart tot een derde van de mensen deelt expliciet een negatieve perceptie van de verzorgingsstaat. Een somber toekomstbeeld en een rechtse positie op de sociaal-culturele breuklijn hebben duidelijk een negatieve invloed op de steun voor de sociale zekerheid. Deze houdingen zwengelen bovendien niet alleen de kritiek aan, ze zijn ook een rem op de erkenning van de voordelen van de werking van de verzorgingsstaat en de sociale zekerheid. Dit wijst wellicht op een fundamenteel wantrouwen in die verzorgingsstaat en in de overheid en haar instellingen.’

Deze vaststellingen maken ook een schrijnende paradox zichtbaar. Elchardus: ‘Wie het meest sociaal kwetsbaar is – zieken, werklozen, gepensioneerden – moet het meest kunnen rekenen op een goede werking van de sociale zekerheid. Maar juist deze mensen zijn het meest gevoelig voor de kritiek op de verzorgingsstaat. Dat geeft te denken. Wie een aanval op de verzorgingsstaat wil inzetten, zal voortaan inspelen op het onbehagen en de verzuring.’

Patrick Martens

Volgende week:

Deel 2 van ‘Het draagvlak van de solidariteit’.

Wie 17 was na de Tweede Wereldoorlog staat positiever tegenover de verzorgingsstaat dan wie 17 was in de jaren tachtig.

De overgrote meerderheid van de Vlamingen vindt dat de bestaande ongelijkheden te groot zijn.