‘Mensen eten uit vuilnisbakken. Maar op welk moment ze ‘Genoeg!’ zullen zeggen, weet niemand.’ Een gesprek met de Griekse auteur Stratis Haviaras over eindeloze geldstromen, hardleers kapitalisme, en de ontberingen van alledag.
Hij heeft de breuklijnen in de Griekse moderne geschiedenis meegemaakt, maakte carrière aan Harvard University als docent creatief schrijven en groeide uit tot een van Griekenlands grootste levende schrijvers. Knack sprak met Stratis Haviaras (76), behalve auteur vooral een gepensioneerde in een land in crisis.
Hoe is het met dit land toch zo ver kunnen komen?
Stratis Haviaras: Griekenland is eeuwenlang onder de voet gelopen, militair en economisch. Uiteindelijk kregen we in de jaren 1930 leningen van het Verenigd Koninkrijk, zij het tegen een woekerrente. Het heeft ons economisch en politiek afhankelijk gemaakt. Dat was pas het begin. Toen kwam de Tweede Wereldoorlog, en die heeft Griekenland wellicht meer geschaad dan om het even welk ander Europees land. Ik weet dat uit de eerste hand, want de nazi’s hebben mijn vader gefusilleerd, mijn moeder naar een concentratiekamp in Duitsland gestuurd en ons huis verwoest als vergelding voor ons verzet. Ik moest op mijn twaalfde als bouwvakker aan de slag om mijn familie te onderhouden.
Maar goed, na de oorlog en de daaropvolgende burgeroorlog kwam Griekenland onder de Britse en later de Amerikaanse invloedssfeer. De Amerikaanse militaire en economische hulp hielp de zwakke Griekse economie om zich schrap te zetten tegen het communisme. In de late jaren zeventig en begin tachtig schoof Europa ons aanzienlijke sommen toe, en daarvan werd inderdaad een deel misbruikt door landbouwers en zakenlui. Door allerlei diensten en subsidies moest de Griekse staat het koste wat het kost het inkomen per hoofd van de bevolking opdrijven om niet te ver achter te blijven bij de Europese levensstandaard. Toen dat ‘ontwikkelingsgeld’ van Europa op een bepaald moment ophield, groeide het deficit tot de omvang die we nu kennen.
Veel Grieken, armen én rijken, leefden met de illusie dat het geld eindeloos zou binnenstromen. En de politici, die natuurlijk wel beter wisten, hebben niets gedaan om die illusie te corrigeren. Zelfs toen de laatste regering-Karamanlis in 2010 viel, bleef onze premier ‘de economische wereldcrisis’ de schuld geven van de Griekse ellende!
Wat vindt u van de laatste golf van besparingsmaatregelen die door het parlement werden goedgekeurd?
Haviaras: De Griekse politici hebben geen andere keus dan de regels van Das Kapital te accepteren en zich te schikken naar de dictaten van de Europese Centrale Bank en die woekeraars van het Internationaal Monetair Fonds. Het is nu te laat om de eurozone te verlaten en terug te keren naar de drachme. De ramp zou niet te overzien zijn. Als we de euro loslaten, moeten we ook de Europese Unie verlaten, en dan worden we de provincie van een andere macht: Turkije of de Arabische wereld, Rusland of China. De eerste de beste expansionistische barbaar zou ons opvreten. Al met al zien steeds meer Grieken in wat er fout is gelopen en beginnen ze hun verantwoordelijkheid te nemen. Er komen helse tijden, maar misschien komt er aan het eind verlossing.
Wat verwacht u van de verkiezingen in april?
Haviaras: Het ziet er ongelukkig genoeg naar uit dat de schandelijke rechtse partij zal winnen, met als schrale troost dat ze een coalitie zal moeten aangaan. Maar met wie? Wellicht met extreemrechts. In dat opzicht ziet het er akelig uit. De Nieuwe Democratische Partij heeft bewezen dat ze veel te corrupt is om een nieuw begin mogelijk te maken.
Hoe reageert de gewone man? Heeft iemand nog hoop?
Haviaras: De gewone man vraagt zich af hoe hij zal overleven. Iedereen hoopt dat hij zich er op een of andere manier doorheen kan slaan. Wat me zorgen baart, is dat de inkomens van de armste bevolking op dezelfde manier worden gekort als alle andere inkomens. Die misdaad zal niet zonder slag of stoot gaan. Geen enkele samenleving kan zich de wanhoop die daaruit voortkomt veroorloven. Dat zal ernstige consequenties hebben. Stel je voor: 20 procent extra belastingen op een maandelijks inkomen van 1200 euro, maar ook op een inkomen van 400 euro.
Sommigen menen dat Griekenland het voorbeeld is van wat heel Europa te wachten staat. Bent u het daarmee eens?
Haviaras: Een deel van het Griekse probleem is door en door Grieks, een ander deel is universeel. Het ergste scenario zou zijn dat we na talrijke geslaagde offers om één ding op te lossen de rest van de wereld zouden meesleuren in de mislukking van het tweede. Kapitalisme is hardleers en selectief. Het leert nooit uit zijn fouten.
Is wat we nu zien in Europa het ‘eind van het kapitalisme’? Leven we in tijden die zo radicaal veranderen dat we onmogelijk kunnen voorzien wat er in de volgende decennia zal gebeuren?
Haviaras: Ja, de versnelling van wetenschap en technologie en het feit dat het kapitaal zich in slechts enkele handen bevindt, leiden tot onvoorspelbare gevolgen. De menselijke natuur kan ontbering en onderdrukking weerstaan, maar dat lukt maar tot op een bepaald punt en niet verder. Op welk punt de euromens ‘Genoeg!’ zal zeggen, weet niemand.
Verwacht u geweld in Griekenland en daarbuiten?
Haviaras: Dat zal zeker gebeuren, maar niet nu. Het mes zit al in het vlees, en dat doet pijn, maar pas wanneer het mespunt het bot raakt, zal er een gewelddadige reactie komen. Dat is wat de geschiedenis ons heeft geleerd.
Hangt er revolutie in de lucht?
Haviaras: Je mag revolutie niet verwarren met baldadigheden van een betrekkelijk kleine groep relschoppers. Gewapend verzet tegen de asmogendheden tijdens de Tweede Wereldoorlog en de mislukte sociale revolutie die daarop volgde, hebben diepe wonden geslagen in de Griekse samenleving. De mensen zullen dus twee keer nadenken voor ze de wapens opnemen. Maar men zal om het even wat doen als men met de huidige zogenaamde ‘partners’ en ‘beschermers’ in een doodlopende straat terechtkomt. Griekenland is altijd een proefterrein geweest, zowel qua ideeën als qua actie. We zullen zien.
Heeft deze situatie invloed op cultuur en literatuur?
Haviaras: Tot mijn verrassing reageren auteurs veel sneller op de catastrofe dan ik had gedacht. Het ziet ernaar uit dat de eerste vorm van mobilisatie in deze maatschappij al is begonnen. Kunstenaars gaan in debat in de media – voor zover ze er welkom zijn. Televisie is bijvoorbeeld een harde noot om te kraken omdat die zo slecht is. De Griekse Auteursvereniging, waar ik officieel deel van uitmaak, lanceert ook initiatieven.
Hoe zichtbaar is de armoede om u heen?
Haviaras: Het gaat almaar slechter. Steeds meer mensen zoeken in vuilnisbakken naar etensresten. Je ziet elke dag meer bedelaars op straat. De kerk deelt voedsel uit aan daklozen. De vraag is hoe hopelozer de situatie in de komende jaren nog kan worden. Er is een grotere mobilisatie nodig. Leraren kunnen niet leven van een salaris van 400 euro, gepensioneerden zullen sterven van de honger met hun maandelijkse 200 euro.
Hoe ziet uw persoonlijke leven er vandaag uit?
Haviaras: Op mijn 76e kan ik in mijn basisbehoeften voorzien, maar alleen omdat ik 40 jaar aan een Amerikaanse universiteit heb gewerkt. Ik ben de uitzondering, niet de regel. Op dit moment doe ik wat ik kan om mensen die het meest lijden te helpen.
DOOR JOHAN DE BOOSE
‘Uit de euro en de EU stappen? De eerste de beste expansio- nistische barbaar zou ons opvreten!’
