De Amerikaanse antropoloog en schrijfster Mary Catherine Bateson over leren in een altijd veranderende, mondiale context. ?Ik bezie mezelf als een reiziger door de tijd.?
ZE IS EEN VROUW, die veel gezien en veel geleefd heeft. Toen ze zeven was, trok Mary Catherine Bateson met haar moeder, de vermaarde antropologe Margaret Mead, naar Australië. Later belandde ze in Israël, de Filippijnen, Iran en tenslotte opnieuw in de VS. Linguïstiek is haar oorspronkelijke studieterrein, de antropologie haar natuurlijke habitat. Momenteel is ze als professor antropologie en Engels verbonden aan de George Mason-universiteit in Virginia.
Op de Women-on-the-move-conferentie, onlangs in Brussel, had Mary Catherine Bateson het in haar redevoering over verandering en continuïteit in ons leven. Hoe opwindend of beangstigend ook, aan verandering kan een mens niet ontsnappen. Bateson : ?We bereiken allemaal, vroeger of later, een punt van incompetentie in ons leven, vaak doordat onze kennis verouderd raakt. Onze levensverwachting ligt hoger dan ooit. Tegelijk krijgen we te maken met almaar snellere culturele en technologische ontwikkelingen. Het volstaat niet meer om het juiste diploma op zak te hebben of een aantal bijscholingen te volgen. Nee, voortdurend leren, is een manier van leven geworden. We respecteren mensen niet meer op basis van ervaring. We respecteren mensen omdat ze ervaring hebben en blijven openstaan, leren.?
Voor wie dat voortdurend openstaan voor verandering als afschrikwekkend ervaart, verwijst Bateson naar de kindertijd. ?Je werd geboren als een complete vreemdeling op de wereld en leerde meer en sneller dan op gelijk welk later punt in je leven.? Staat een groot aanpassingsvermogen het bewaren van een zelfbeeld niet in de weg ? ?Westerlingen hebben een opgeblazen beeld van zichzelf,? meent Bateson. ?Het zou ons geen kwaad doen onszelf wat meer in te bedden in een grotere gemeenschap, in het welzijn van die gemeenschap. Een te sterk ontwikkeld zelfbeeld kan een probleem vormen. We kunnen er ons op gaan fixeren, verwachten dat we hetzelfde kunnen blijven en te sterk gehecht raken aan constanten. Zo’n attitude helpt ons niet in een nieuwe omgeving, of in gewijzigde omstandigheden.?
Aan voorbeelden, geen gebrek. Een kaderlid dat op 45-jarige leeftijd een nieuwe baan moet zoeken ; mannen of vrouwen die omwille van de carrière van de partner in het buitenland een plaats voor zichzelf moeten vinden, een huwelijk dat uit zijn voegen dreigt te barsten omdat een van de partners veel sneller of in een heel andere richting evolueerde dan de andere. ?De angst van mensen voor wat ze kunnen verliezen als ze openstaan voor bepaalde veranderingen, veroorzaakt veel sociaal leed en problemen.?
LINEAIR DENKEN.
In haar meest recente boek, ?Peripheral Visions?, stelt Bateson vragen over de ambiguïteit van het leren in een mondiale samenleving. Een mens moet openstaan voor het nieuwe in al zijn complexiteit en desondanks voldoende gevoel voor continuïteit bewaren om het nieuwe te kunnen integreren.
In haar vorige boek, ?Composing a Life?, beschreven vijf succesvolle vrouwen hun leven als constant veranderende puzzel, veeleer dan als een rechtlijnig trajekt. Uit discontinuïteit een leven samenstellen, houdt een uitdaging in waarin veel vrouwen zich herkennen. ?Omdat het over vrouwen ging, maakte de uitgever de fout te denken dat het een boek voor vrouwen was,? vertelt Bateson. ?Klopt niet. In de VS verliezen meer en meer mannen hun werk, of ze worden overgeplaatst, of moeten met nieuwe technologieën leren omgaan. Dat is vaak traumatisch voor hen omdat ze werden grootgebracht met de verwachting dat het leven een rechtlijnig patroon volgt. Vrouwen leerden al veel langer omgaan met een realiteit die voortdurend verandert en om nieuwe sporen vraagt. Mannen kunnen daar heel wat van opsteken.?
?Behalve de idee van het leven als lijnrecht traject, maakte ook het belang van een duidelijke, vaak eenzijdige gerichtheid opgeld in onze maatschappij,? vervolgt Bateson. ?De idee dat je een duidelijk doel voor ogen moet hebben om iets belangrijks te verwezenlijken. Je vindt dat niet alleen terug in ons opvoedingssysteem, maar ook in veel biografieën. Die geven de indruk dat het leven van een beroemdheid al heel vroeg in een bepaalde richting wees. Neem nu de biografie van de Spaanse heilige Theresa van Avilla. Daarin wordt verteld hoe ze als kind al van huis weg wou lopen naar Morenland, om daar gemarteld te worden en zo de hemel te verdienen. Wanneer ze haar carrière niet als heilige had beëindigd, zou iedereen dat verhaal vergeten zijn. En wellicht heeft het kind zoiets zelfs nooit gezegd. Maar dergelijke verhalen moeten de boodschap versterken dat, wie iemand belangrijk wil worden, daar van kind af aan bezig mee moet zijn. Een ander, alledaagser voorbeeld van lineair denken : ouders hebben de neiging om hun kinderen te vertellen hoe ze elkaar ontmoet hebben, maar over die anderen op wie ze verliefd waren, spreken ze met geen woord. In ?Composing a Life? belicht ik juist hoe het leven van succesvolle vrouwen langs allerlei ogenschijnlijke bochten loopt. Soms is het een aaneenrijging van koerswijzigingen. Verhalen van echte mensen zijn geen rechttoe-rechtaanverhalen.?
Eenzijdig gericht denken is bovendien een gevaarlijke gewoonte, beweert Bateson. ?Mensen die zich eenzijdig richten op één doel, zien niet welke schade zij ondertussen aanrichten. Er lopen, bijvoorbeeld, heel wat voltijdse, gepassioneerde en bekwame milieuspecialisten rond, en dat is goed. Maar een maatschappij die voorzichtig omspringt met het milieu kan er alleen maar komen, als iedereen daaraan, zeg maar 5 procent van zijn aandacht geeft. Het milieu kan niet gered worden door diegenen die er hun werk van maken. Als mensen zich totaal aan een bepaald project geven maar al de rest, bijvoorbeeld zelfs milieubewustzijn, daarvoor laten staan, noem ik dat een gevaarlijke gewoonte. In ons opvoedingssysteem worden we echter niet getraind in het tegelijkertijd onze aandacht op verschillende zaken richten. Maar vrouwen zijn altijd gedwongen geweest hun aandacht op verschillende zaken in één keer te richten. Voor meer dan één kind zorgen, is daar al een voorbeeld van. Vrouwen maken het mannen ook vaak mogelijk hun aandacht eenzijdig op iets te richten. Ze onthouden, bijvoorbeeld, wanneer de moeder van hun mannen verjaart. Ze zorgen ervoor dat er propere kleren voor hen klaarliggen.?
ROTSVAST.
De gedachte dat een rechtlijnige gerichtheid waardevoller is dan het combineren van verschillende taken, speelde volgens Bateson in het verleden vooral de vrouwen parten. Ze denkt aan de uitdrukking in het Engels ?juggling motherhood and work?, het koorddansen om die verschillende verantwoordelijkheden aan elkaar te rijmen (juggling betekent jongleren, toveren). ?Dit is een verschrikkelijke, angstwekkende metafoor. Ze suggereert dat je verschillende belangrijke aspecten in je leven zoals je kinderen, je relatie, je gezondheid voortdurend in gevaar brengt. Het gebruik van dat soort beeldspraak leidde er gedeeltelijk toe dat vrouwen zich schuldig begonnen te voelen en leefden met de angst dat ze een belangrijk aspect van hun leven in gevaar zouden brengen door zich tegelijk met andere dingen bezig te houden. Door juggling te vervangen door composing (samenstellen), wil ik vrouwen een betere taal geven voor het combineren van verschillende lijnen in hun leven. Ik stel dat dit niet onverantwoordelijk en angstproducerend is, maar juist een uitermate creatief proces.?
?In onze opvoedingspraktijken presenteren we zaken nog te sterk alsof ze in steen gegrift zijn. De informatie verandert voortdurend. Toen ik klein was, leerde ik dat je vet op een brandwonde moest doen. Nu moet het water zijn. De onderliggende constante is : in dergelijke situaties moet je iets doen. Het gros van wat ik als kind leerde over gezondheid en voeding, gaat nu niet meer op.?
Bateson onderscheidt drie mogelijke reacties. ?Eén : je kan cynisch worden ten aanzien van de experten en zeggen : ze komen voortdurend met nieuwe versies af, waarom zou ik hen deze keer geloven. Twee : je kan per definitie zweren bij het nieuwe en zeggen : het nieuwe is wetenschap, al wat voordien verteld werd, was bijgeloof. En drie : je reageert op bepaalde problemen, maakt daarbij gebruik van recente wetenschappelijke inzichten, maar houdt je oren open voor verder, nieuw advies. De westerse theologie hanteert nog altijd een notie van een God die te vergelijken valt met een rots. Een verschrikkelijk beeld vind ik dat, statisch en onbeweeglijk. Het idee dat we hier in het Westen hebben van het hoogste goed als iets onveranderlijks, is niet het enige en wellicht niet het beste idee. In de plaats van als een rots, kan God beter voorgesteld worden als, bijvoorbeeld, een allesomvattende atmosfeer. Een ander voorbeeld van iets wat lange tijd en nog als statisch gezien werd, is het huwelijk. De gedachte aan ze leefden nog lang en gelukkig, is volgens mij een moeras. Ik ben nu al 36 jaar met dezelfde man getrouwd. Hij draagt nog dezelfde familienaam en heeft dezelfde schoenmaat als destijds, maar dat is dan ook het enige dat niet veranderd is. Zowel hij als ik zijn nu andere mensen dan toen. Daarbij kenden we het geluk om telkens opnieuw onze relatie aan de veranderingen in ons aan te kunnen passen. Ik denk dat de zogenaamde midlife crisis gedeeltelijk verklaard kan worden door het accent dat onze cultuur nog altijd legt op het rotsvaste, waardoor er niet voldoende ruimte gecreëerd wordt voor voortdurende verandering. Die wordt nog te veel als bedreigend beschouwd.?
Zelf kreeg Mary Catherine Bateson die flexibiliteit met de paplepel mee van haar ouders ook haar vader, Gregory, is een bekend antropoloog. ?Als kind leerde ik al vroeg dat ik niet moest zeggen : dit is een tas, maar wel : wij noemen dit een tas. Andere mensen noemen het iets anders en doen er andere dingen in.?
Van haar ouders leerde Bateson verschillende manieren om de werkelijkheid te structureren. ?Mijn vader was geneigd met abstracties te werken. Hij was geïnteresseerd in wiskunde en in logische modellen. Mijn moeder daarentegen verzamelde eerst een heleboel specifieke en concrete details, voor ze conclusies trok. Ze hadden ook een andere ingesteldheid tegenover het leven. Mijn moeder was optimistisch, mijn vader pessimistisch. Dat was gedeeltelijk een persoonlijkheidskwestie, maar had ook te maken met hun verschillende activiteiten in de oorlog. Ze geloofden allebei heel passioneel dat het van cruciaal belang was deze oorlog te winnen. Maar mijn vader zette zich in door bij de voorloper van de CIA, desinformatie te verspreiden om de vijand op het verkeerde spoor te brengen. Terwijl mijn moeder juist de misverstanden in de Brits-Amerikaanse communicatie probeerde op te lossen voor ze problematisch werden. Haar werk bestond dus in het verbeteren van communicatie en begrip ; hij gebruikte de sociale wetenschappen integendeel om misverstanden te creëren. Het was één van de factoren die mijn ouders uit elkaar dreven.?
Ria Goris
Mary Catherine Bateson : geen rechttoe-rechtaanverhalen.
Onder andere de zorg voor meerdere kinderen tegelijk maakt dat vrouwen veel meer open staan voor veranderingen.
