In 2006 hadden 3002 Belgen samen 6,2 miljard dollar op rekeningen bij de Zwitserse bank HSBC staan. Onder hen veel Antwerpse diamantairs, maar ook topindustriëlen, huisvrouwen en werklozen. Door hun fiscale fraude liep de Belgische schatkist honderden miljoenen euro’s mis. ‘België schiet ernstig tekort wat betreft het uitvoeren van internationale aanbevelingen tegen witwaspraktijken’, zegt onderzoeksjournalist Kristof Clerix.
‘We wisten natuurlijk al langer dat er Belgen zijn met Zwitserse bankrekeningen waarmee iets niet pluis is. Maar dankzij een datalek kunnen we heel dat systeem nu haarfijn ontrafelen’ zegt Kristof Clerix, onderzoeksjournalist bij het magazine Mo*, die meewerkte aan SwissLeaks, het internationale onderzoek naar de Zwitserse bank HSBC, die puissant rijken en notoire criminelen hielp om miljarden euro’s voor de fiscus te verbergen of wit te wassen.
Samen met collega’s van De Tijd en Le Soir maakt Kristof Clerix deel uit van ‘de grootste journalistieke samenwerking ooit’, gestuurd door ICIJ, het International Consortium of Investigative Journalists, een non-profitorganisatie in Washington. 140 journalisten uit 45 landen gingen met de kam door de rekeningen en persoonlijke gegevens van meer dan 100.000 klanten uit meer dan 200 landen, die in het midden van de jaren 2000 meer dan 100 miljard euro bij de Zwitserse HSBC-bank hadden uitstaan. Klantengegevens waarmee klokkenluider en ex-HSBC-medewerker Hervé Falciani in 2007 aan de haal ging.
‘Alleen al het verhaal van de datadiefstal door Hervé Falciani leest als een Hollywoodscenario, inclusief minnares, contacten met geheime diensten en een valse identiteit’, vertelt Kristof Clerix in een vergaderzaaltje van de Mo*-redactie. ‘Een gelaagd figuur overigens die Falciani, zeker niet alleen een witte ridder.’
De Frans-Italiaanse computerspecialist probeerde de gestolen data in eerste instantie immers aan Libanese banken te verkopen. Toen dat mislukte, vluchtte hij weg uit Zwitserland en besloot hij als Frans staatsburger de data aan de Franse overheid aan te bieden.
‘Maar je moet het deze man wel nageven dat hij er in zijn eentje voor zorgt dat schatkisten wereldwijd er miljoenen euro’s bij zullen krijgen. Geld dat in principe dient om in de samenleving te worden herverdeeld en publieke voorzieningen te financieren.’ Falciani, nog steeds voor het Zwitserse gerecht op de vlucht, zou volgens de krant Le Monde intussen zijn opgedoken als raadgever bij de Spaanse linkse protestbeweging Podemos.
De Franse fiscus ging met Falciani’s ‘schat aan bits en bytes’ aan de slag en stelde klantenlijsten samen. ‘Die lijsten heeft Frankrijk in 2010 aan een aantal partnerlanden, waaronder België, bezorgd’, legt Clerix uit. ‘De Belgische HSBC-lijst bevatte 2450 namen, waaronder veel Antwerpse diamantairs. Op basis daarvan zijn de belastinginspectie en justitie met heel wat onderzoeken gestart.’ Met name naar de financiële handel en wandel van de adellijke familie de Spoelberch, de rijkste familie van België en aandeelhouder van AB Inbev.
Internationaal blijkt HSBC de huisbankier van bekende acteurs, zangers, sportmensen, modeontwerpers, top dogs uit de financiële sector, industriëlen, royals en leden van adellijke families. Christian Slater, Diane Von Fürstenberg, Elle Macpherson, Phil Collins, Youssou N’Dour en koning Mohammed VI van Marokko – ze zijn of waren allemaal klant bij de Zwitserse HSBC-bank. ‘Maar SwissLeaks gaat veel verder dan fiscale fraude’, aldus Clerix. ‘Veel klanten waren ongure figuren, zoals wapenhandelaars, trafikanten van bloeddiamanten, drugkartels, stromannen van dictators uit de derde wereld, gezochte criminelen en financiers van Al-Qaeda.’
Maar in verband met de Belgische HSBC-klanten was er dus wel al heel wat bekend?
KRISTOF CLERIX: Ik geef toe, voor de Belgische journalisten die aan SwissLeaks meewerkten leek het aanvankelijk een beetje een afknapper. In andere landen had de overheid nooit data gekregen en was vaak helemaal niets bekend over al die landgenoten met Zwitserse bankrekeningen. Bij ons was een stuk van het verhaal al in de openbaarheid. Bovendien waren de fiscus en het parket er ondertussen ook mee aan de slag gegaan. Maar SwissLeaks is natuurlijk een internationaal bankenschandaal. Dankzij het wereldwijde netwerk van journalisten is blootgelegd hoe allerlei malafide figuren dankbaar gebruikmaken van het Zwitserse bankgeheim. De Zwitserse bank had bijvoorbeeld een intussen opgedoekt departement MEDIS, waar heel wat Antwerpse diamanthandelaars hun geld parkeerden. Aan het hoofd daarvan stond de broer van drie Marokkaanse drugstra-fikanten die via HSBC in Genève een grootschalige witwasoperatie voor de opbrengsten uit de cannabishandel in de Parijse banlieus hadden opgezet. Je ziet daar hoe het wereldje van fiscale fraude en dat van de georganiseerde misdaad elkaar kruisten.
Maar eigen ICIJ-onderzoek van de data van Falciani heeft ook 722 nieuwe Belgische HSBC-klanten opgeleverd, die tot dusver nog niet bekend waren.
CLERIX: Precies. Het ICIJ heeft op de ruwe data van de Franse fiscus een team van datajournalisten losgelaten, die door een aantal extra variabelen in aanmerking te nemen tot een meer volledige lijst met 722 nieuwe namen zijn gekomen. België scoort overigens internationaal hoog qua aantal Zwitserse bankrekeningen. Ons land staat op de 10e plaats op de in totaal 203 onderzochte landen. Dat betekent dat België toch echt een probleem heeft. Uit een recent rapport blijkt ook dat België ernstig tekortschiet in verband met het uitvoeren van internationale anti-witwasaanbevelingen. Meer dan de helft van de witwasdossiers wordt geseponeerd wegens te weinig speurders. Bovendien huisvest België met de Antwerpse diamant een heel fraudegevoelige economische sector.
Wie zijn die Belgische HSBC-klanten?
CLERIX: Bij de in totaal 3002 Belgische klanten, die in de periode 2006-2007 samen circa 6,2 miljard dollar op 4612 Zwitserse HSBC-rekeningen hadden geparkeerd, zitten minstens 916 diamantairs, op 2000 aangegeven beroepen, want niet in elk dossier staat het beroep aangegeven. Er zaten ook opmerkelijk veel huisvrouwen, werklozen, minderjarigen en studenten bij – niet meteen het profiel dat je verwacht bij mensen met miljoenen in een Zwitserse bank. Een huisvrouw kan natuurlijk getrouwd zijn met een rijke diamantair, en een student kan al een stuk van de erfenis van zijn vader hebben gekregen. Maar als je ziet dat wereldwijd meer dan 7300 HSBC-klanten in interne nota’s als huisvrouwen vermeld staan, stuk voor stuk in het bezit van miljoenenrekeningen, kun je je toch vragen stellen.
Behalve diamantairs bevat de Belgische lijst ook edellieden, de manager van een profwielrenner, een beeldhouwer, een kunstschilder, een voetballer, dokters, bankiers, topindustriëlen uit de textiel- en de brouwerijsector en ga zo maar door, alsook mensen die voorkomen op de Interpol-lijst van gezochte personen.
U hebt er bewust voor gekozen om de namen van de Belgische HSBC-cliënten niet prijs te geven en alleen hun profielen te schetsen?
CLERIX: Bij Mo* hebben we inderdaad niemand met naam en toenaam genoemd, zelfs niet veroordeelde onderwereldklanten. Het gaat mij namelijk op de eerste plaats om het blootleggen van een systeem.
In Le Soir was er ook sprake van een niet nader genoemde Vlaamse vakbondsman. Weet u daar iets van?
CLERIX: Ik begrijp dat dit de verbeelding prikkelt, maar ik geef daar geen enkele commentaar op.
Een naïeve vraag ongetwijfeld, maar waarom precies zijn Zwitserse banken zo populair bij Belgische diamantairs?
CLERIX:(aarzelt) Het antwoord van de diamantsector zelf is dat de diamanthandel per definitie internationaal is. Dan is het normaal, zegt men, dat je werkt met banken die wereldwijd opereren, en logisch om ook in Zwitserland aanwezig te zijn. Maar door analyse van de gelekte gegevens weten we dat het fiscaal voordeel meestal doorslaggevend was. Natuurlijk is het niet illegaal om een Zwitserse bankrekening te hebben, zolang je je vermogen maar netjes aangeeft. Er zijn ook Belgen die in Zwitserland wonen of die een bedrijf hebben dat daar actief is. Maar het gros van de Belgen zit er vanwege het bankgeheim waardoor je dingen kunt verbergen voor de fiscus, niet omdat de chocolade daar zo lekker is of het uitzicht er zo mooi. Dat komt ook duidelijk naar voren uit de communicatie tussen de bank en haar klanten. Die spraken met elkaar soms in codetaal. Het ging dan niet over de stand van de rekening, maar over de prijs van kaviaar. Dat zijn toch indicaties dat iets het daglicht niet mag zien. Heel wat rekeningen stonden ook niet op naam van een persoon of een bedrijf, maar hadden alleen een genummerde code. Telkens werden er dus nieuwe schermen van geheimhouding opgetrokken.
Dat roept toch veel vragen op over de rol van de bank?
CLERIX: In België heeft de Brusselse onderzoeksrechter Michel Claise in november vorig jaar de Zwitserse HSBC-bank in verdenking gesteld van ernstige georganiseerde fiscale fraude, witwassen, criminele activiteiten en onwettige uitoefening van het beroep van financieel tussenpersoon. Zwitserse bankiers kwamen naar België voor discrete ontmoetingen met klanten, bij hen thuis, op kantoor of in een hotel, terwijl ze hier helemaal geen licentie hadden. Dat is toch wel sterk, hoor. Bovendien blijkt uit het gelekte proces-verbaal van het strafonderzoek dat de juridische directeur van HSBC dit ook met zoveel woorden toegeeft.
Uit jullie onderzoek blijkt ook dat nogal wat mensen uit de Belgische onderwereld klant waren bij HSBC.
CLERIX: Minstens 13 van de 3002 Belgische HSBC-klanten zijn door de Belgische justitie veroordeeld. Het gaat dan over witwassen, valsheid in geschrifte, de handel in bloeddiamanten, fiscale fraude of het lidmaatschap van een criminele organisatie. En ook 19 verdachten in lopende Belgische strafonderzoeken hadden rekeningen in Genève. Die strafonderzoeken hebben onder andere betrekking op valsheid in geschrifte, het witwassen van drugsgeld uit Zuid-Amerika en de import van bloeddiamanten. Een diamanthandelaar uit Wilrijk die al jaren op de Interpol-lijst van gezochte personen staat, was bijvoorbeeld in het bezit van negen Zwitserse HSBC-rekeningen.
Die criminelen of ‘duistere klanten’ zoals u ze noemt, vertegenwoordigen ongeveer één procent van het Belgische HSBC-klantenbestand. Is dat veel of weinig?
CLERIX: Ik vind dat veel. Een op de honderd Belgische HSBC-cliënten is veroordeeld of duikt op in een lopend strafonderzoek. Als je dat zou transponeren naar de Belgische bevolking, zou dat betekenen dat 100.000 Belgen strafrechtelijk in de nesten zitten. Quod non.
Hoeveel geld is de Belgische schatkist misgelopen?
CLERIX: De Bijzondere Belastinginspectie heeft het na de eerste 193 afgesloten onderzoeken op basis van de HSBC-data uit 2010 over 610 miljoen euro niet aangegeven inkomsten. Daarop wordt nu 434 miljoen euro geclaimd: de achterstallige belasting plus een boete. Het gaat dus over gigantische geldsommen. Als je dan ziet dat onze geheime diensten, ons leger en onze witwasspeurders allemaal middelen tekortkomen, lijkt het me logisch om die te gaan halen bij de mensen die niet of veel te weinig aan de schatkist hebben afgedragen.
Volgens Stuart Gulliver, de Britse ceo van HSBC die publiekelijk excuses aanbood voor de hand- en spandiensten die de bank verrichtte bij het ontduiken van belastingen, gaat SwissLeaks wel over praktijken uit het verleden.
CLERIX: De reactie van HSBC is in de loop van ons onderzoek geëvolueerd. In eerste instantie vroeg HSBC aan ICIJ om alle data te vernietigen. ‘Jullie hebben gestolen gegevens in handen.’ Een paar weken later kwam er een meer gematigde reactie. Die kwam erop neer dat de Zwitserse bankindustrie in het verleden andere normen hanteerde. Private banken gingen ervan uit dat de verantwoordelijkheid voor het betalen van belastingen bij de individuele klanten lag veeleer dan bij de banken zelf. HSBC, dat al in de Verenigde Staten ernstig in opspraak was gekomen, benadrukt ook dat het de laatste jaren grote hervormingen heeft doorgevoerd. De bank heeft na strengere interne controles 7 op de 10 klanten buitengegooid. Bij de beruchte, inmiddels opgedoekte MEDIS-afdeling, gespecialiseerd in de Antwerpse diamantsector, is zelfs iedereen eruit gegooid. Dat zegt wel wat over een nieuwe wind bij de bank, maar dat zegt vooral veel over het vroegere klantenbestand van HSBC.
En over hoe HSBC zonder verpinken erg risicovolle klanten binnenhaalde?
CLERIX: HSBC-Genève heeft natuurlijk de pech dat er uitgerekend bij hen een lek is geweest. Maar ik denk niet dat HSBC de enige Zwitserse bank is waar dit soort mechanismen aan het werk zijn of waren. Dit gaat over meer dan één bank, dit gaat over een systeem. Dat vind ik ook de kracht van ons onderzoek. We wisten natuurlijk al langer dat er Belgen zijn met Zwitserse bankrekeningen waarmee iets niet pluis is. Maar daar gebeurde niets mee. Dankzij een datalek kunnen we heel dat systeem waarvan iedereen vaagweg wist dat het bestond, haarfijn ontrafelen en uitleggen aan het grote publiek. Zo werkt het en op deze manier bent u er het slachtoffer van. Justitie moet oordelen of er strafrechtelijke overtredingen in het geding zijn, maar het gaat op zijn zachtst gezegd om bedenkelijke praktijken.
Is het Zwitserse bankgeheim nu aan flarden?
CLERIX: Dat nu ook weer niet, maar het is wel in het oog van de storm beland. SwissLeaks laat heel duidelijk zien wat voor een enorme gevaren zo’n bankgeheim inhoudt. Zwitserland heeft groot economisch voordeel gehaald uit zijn bankgeheim, maar op een gegeven moment kan de reputatieschade zo groot worden, dat de baten niet meer tegen de kosten opwegen.
Na Edward Snowden en Hervé Falciani zal databeveiliging in veel bedrijven en instellingen allicht een nog grotere prioriteit worden. Want voor dit soort digitale klokkenluiders is het kennelijk niet zo heel erg moeilijk om enorme hoeveelheden vertrouwelijke data te kopiëren en publiek te maken.
CLERIX: Mijn advies aan bedrijven: de beste garantie om te voorkomen dat je personeel data gaat lekken, is ervoor zorgen dat er geen data van maatschappelijk belang zijn die gelekt moeten worden. Wees correct, betaal je belastingen en sluit geen louche deals, dan valt er niets te lekken. Het probleem zijn niet die klokkenluiders, maar de misstanden die zij aankaarten.
DOOR HAN RENARD
‘De bank gebruikte soms codetaal met haar klanten. Het ging dan niet over de stand van de rekening, maar over de prijs van kaviaar.’
Kristof Clerix ‘Ik denk niet dat HSBC de enige Zwitserse bank is waar dit soort mechanismen aan het werk zijn of waren.’
