Bijna alle zittende regeringen kregen op hun donder bij de Europese verkiezingen. Toch werden ze het meteen daarna eens over een Europese grondwet. En daarmee storten ze de Unie in een avontuur dat vrijwel zeker slecht zal aflopen: de Europese trein botst straks onvermijdelijk met de politieke realiteit.

INFO : De auteur doceert hedendaagse geschiedenis aan de Universiteit van Missouri in St. Louis. Vertaald door Hubert van Humbeeck.

Wat eerst ondenkbaar leek, bleek uiteindelijk onvermijdelijk. Een week na de in bijna alle lidstaten desastreus verlopen Europese verkiezingen – wat opkomst en/of resultaat van de regeringspartijen betreft – werden de 25 staatshoofden en regeringsleiders het eens over de tekst van een Europese grondwet. De Unie blijkt niet erg populair, maar toch wordt op onomkeerbare wijze macht overgedragen van de natiestaten naar een federale staat, waarvan niet meer dan de embryonale vormen duidelijk zijn.

De beslissing heeft veel weg van een vlucht vooruit van een kartel belegerde politici, die Europa in zijn grootste politieke crisis sinds de jaren zeventig kan storten. Op het spel staat niet de Europese Unie in haar huidige vorm – die is het vertrouwen van het publiek sowieso kwijt – maar datgene wat in de plaats zal komen. Van ernstige institutionele hervormingen is geen sprake en het ratificatieproces dat nu op gang komt, dreigt de komende achttien maanden tot veel bitterheid te leiden. Als het gevolg is dat Europa in vijandige kampen wordt verdeeld, draagt de grondwet het zaad van toekomstige conflicten in zich.

Het lijkt een ijzeren wet: hoe meer de mensen over de Europese Unie weten, hoe minder ze ervan houden. In de eerste 25 jaar van zijn bestaan speelde het hele Europese eliteproject zich ver boven de hoofden van de gewone man af. Nu kan het de democratische toets niet meer doorstaan. Sinds het Europees parlement rechtstreeks wordt verkozen, nemen steeds minder mensen aan die verkiezingen deel. Minder dan 45 procent van de stemgerechtigde burgers vond het vorige maand nog de moeite om zijn stem uit te brengen. De thuisblijvers zijn het daarom niet allemaal oneens met ‘Europa’. Velen stemmen ook niet, gewoon uit apathie.

Dat resultaat mag niemand verbazen. De kiezers krijgen bij Europese verkiezingen geen echte keuze voorgelegd. Er moet steun worden betuigd aan een instelling, aan de EU en meer in het bijzonder aan het Europees parlement. Een instelling die meer weg heeft van de Iraanse Majlis dan van een moderne vertegenwoordigende vergadering. Het parlement kan geen belastingen heffen en het heeft nauwelijks zeggenschap over een groot deel van de begroting. De aanstelling van de Europese commissarissen en hun medewerkers is zaak van de lidstaten. Het parlement mag zich alleen in beperkte mate uitspreken over beslissingen die elders worden genomen – door de Europese Commissie, de Europese Raad of het Europese Hof van Justitie.

Tegenstrijdig document

Het Europese politieke proces verloopt zo duister dat electorale resultaten op alle mogelijke manieren kunnen worden uitgelegd. Omdat er geen duidelijke eurosceptische meerderheid uit de stembus kwam, besloot voorzitter Pat Cox van het Europees parlement bijvoorbeeld dat de Europese kiezer groen licht had gegeven voor de Europese grondwet. Een interpretatie van de verkiezingsuitslag die een prijs verdient in de wedstrijd voor het verkondigen van de meest blatante nonsens.

Het Europese establishment mag zich dit debacle best aanrekenen. Het is nog altijd een nawerking van de poging die toenmalig Commissievoorzitter Jacques Delors bijna twintig jaar geleden ondernam om een federaal Europa bureaucratisch te organiseren vanuit Brussel. De verantwoordelijkheid voor die politiek rust niet alleen meer bij de Commissie, die haar beste tijd heeft gehad. Maar ook bij de regeringsleiders van de lidstaten die niet de moed hadden om hun fouten in te zien en die zich steeds meer aan bijna groteske initiatieven hebben gewaagd. Daarbij hebben ze de lat zo hoog gelegd dat een mislukking nu op een catastrofe dreigt uit te draaien.

De escalatie begon met het Verdrag van Maastricht in 1992 en ging voort met dat van Amsterdam (1997) en dat van Nice (2000). Daarna werd er vier jaar lang hardnekkig aan die grondwet gewerkt, waarbij onder meer Valéry Giscard d’Estaing het initiatief nam. De aandacht werd daarbij voortdurend afgeleid van de echte problemen waarmee de Unie kampt, zoals een haperende economische groei en een toenemend wantrouwen in de politiek. Euroscepticisme werd lang afgedaan als een louter Britse onhebbelijkheid, maar het heeft zich nu als een pijnlijk geval van eczeem over het hele Europese lichaam verspreid.

Het medicijn voor die kwaal zal niet door de grondwet geleverd worden. Ook experts zijn het erover eens dat niemand nu weet wat dit vage, soms tegenstrijdige document van 500 bladzijden echt betekent. Toch heeft het grote ambities. De Unie zal, voor het eerst, een eigen rechtspersoonlijkheid hebben en haar wetten gaan voor op die van de lidstaten. De Unie zal ook een president kiezen en zal een minister van Buitenlandse Zaken aanwijzen, die niet alleen verantwoordelijk wordt voor de externe betrekkingen, maar ook voor veiligheid. De Unie zal binnenkort ook haar eigen defensiepolitiek voeren.

De toekomstige president kan straks ook het economische beleid van de lidstaten coördineren. De nationale parlementen kunnen hun stem laten horen als een EU-richtlijn volgens hen in strijd is met het principe van de subsidiariteit, maar ze kunnen niet verhinderen dat die richtlijn wordt toegepast. De EU is berucht voor zijn sluipende manier van regelgeving. Een verklaring wordt snel als beleid beschouwd en daarna door het Hof van Justitie als dusdanig gesanctioneerd.

De Europese leiders kozen voor de grondwet, en dus ook voor een gezamenlijke toekomst. Toch werd bijna elke zittende regering bij de verkiezingen voor het Europees parlement afgestraft. Alleen de regeringen in Spanje en Griekenland werd een vernedering bespaard – wellicht omdat in die twee landen pas een nieuwe meerderheid was aangetreden. In het Verenigd Koninkrijk werd Labour eerst in lokale verkiezingen door de Conservatieven verslagen. Daarna kregen die twee traditionele partijen voor Europa op hun donder van het bonte allegaartje van de United Kingdom Independance Party, die eigenlijk alleen de boel op stelten wil zetten. De Union pour un Mouvement Populaire, die het presidentschap van Jacques Chirac ondersteunt, kreeg in Frankrijk de steun van nauwelijks 16 procent van de kiezers. Zoals bij de recente lokale verkiezingen, scoorde de socialistische oppositie bijna dubbel zoveel. Toch werd de PS niet langer dan twee jaar geleden vernietigend verslagen.

Dictatuur of chaos

In Duitsland vielen de sociaal-democraten van kanselier Gerhard Schröder terug tot 21 procent van de stemmen. Het zwakste resultaat van de SPD sinds 1949. In Italië probeerde scheidend Commissievoorzitter Romano Prodi een rentree te maken in de nationale politiek. Prodi wil premier Silvio Berlusconi uitdagen voor het eerste-ministerschap van de republiek. Prodi noch Berlusconi deden het goed. De premier verloor zelfs stemmen aan de Lega Nord van Umberto Bossi, die te ziek was om campagne te voeren.

In Nederland verloor het Christen Democratisch Appél van premier Jan Peter Balkenende twee van zijn zeven Europese zetels. De pro-Europese liberale partij VVD verloor er ook twee. De winst ging naar de kritische partij Europa Transparant van voormalig Europees ambtenaar Paul van Buitenen. In Vlaanderen werd het extreem-rechtse Vlaams Blok de tweede partij in de regio, groter dan de liberalen van premier Guy Verhofstadt die op dat moment nog altijd een belangrijk kanshebber was voor de opvolging van Romano Prodi aan het hoofd van de Europese Commissie. In Ierland kreeg de regerende Fianna Fail van Europees voorzitter Bertie Ahern haar grootste pandoering sinds de jaren twintig.

Behalve in Slowakije verloren alle zittende regeringen in Oost-Europa de Europese verkiezingen. In Slowakije kwam overigens amper 17 procent van de stemgerechtigde kiezers opdagen. Overal elders was er winst voor anti-Europese of eurosceptische partijen van vaak rechtse of zelfs extreem-rechtse signatuur. In het strategisch belangrijke Polen behaalde de socialistische regering minder dan 10 procent van de stemmen.

Wat stond al die aangeslagen nationale politici voor ogen, toen ze daarna toch een akkoord zochten over de tekst van een Europese grondwet? Dat al die euroscepsis zou smelten in de zomerzon? Dat alles beter zal gaan als straks de nieuwe voorzitter van de Commissie aantreedt? Of dat ze, gewoon, met de rug tegen de muur geen andere keus overbleef dan de vlucht vooruit?

Ze hebben de Europese trein daarmee op een spoor gezet, waarop hij onvermijdelijk moet botsen met de politieke realiteit. Als ook maar een van de vijfentwintig landen er niet in slaagt om de grondwet te ratificeren, loopt het hele project al uit de rails. In zeker acht lidstaten wordt straks een referendum georganiseerd. In de meeste daarvan toonde de bevolking zich bij de verkiezingen uitermate afwijzend. Hoe het dan verder moet, weet niemand.

Dat is de achtergrond, waartegen dat hele ratificatieproces zich de komende achttien maanden zal afspelen. Machteloze politici die in hun grenzeloze ijdelheid niet alleen hun eigen regeringen hebben ondermijnd, maar die tegelijk van Europa een afstandelijke, onpersoonlijke, arrogante en machtshongerige superstaat hebben gemaakt die ver staat van de nobele doelstellingen waarvoor de Europese samenwerking werd opgezet.

Voorzitter Pat Cox van het Europees parlement was na de verkiezingen duidelijk helemaal van streek. Om niet nog eens met zo’n slechte uitslag te worden geconfronteerd, wist hij met grote stelligheid, is er tegen de volgende verkiezingen ‘meer Europa’ nodig. Europa krijgt geen stem in politieke achterkamertjes of door goodwill die met marketingtechnieken wordt gekweekt. De Europese Unie kan alleen groeien als ze die zaken goed doet die de mensen willen en nodig hebben. Wie het anders ziet, zet de deur open voor dictatuur of voor chaos. Of voor allebei.

Door John Gillingham

Het Europees parlement heeft meer weg van de Iraanse Majlis dan van een moderne vertegenwoor-digende vergadering.