U bent ervan overtuigd dat u in uw leven altijd bewuste keuzes maakt, maar niets is minder waar. Leonard Mlodinow gaat op zoek naar de ‘stiekeme signalen’ die ons onbewust beïnvloeden.
In de vroege zomer van 1879 scheepte de Amerikaanse filosoof en wetenschapper Charles Sanders Peirce in op de stoomboot van Boston naar New York. Onderweg werd zijn gouden horloge gestolen uit zijn zorgvuldig afgesloten kajuit. Peirce ging klagen bij de kapitein, liet de hele bemanning opstellen op het dek en ondervroeg ze een voor een. Ze ontkenden ook maar iets met de diefstal te maken te hebben. Peirce draaide zich om, wandelde even weg, keerde terug, stapte zonder aarzelen op één man af en wees hem aan als de dader. De man wees de beschuldiging verontwaardigd van de hand. Zodra Peirce in New York voet aan wal zette, nam hij een detective in dienst. Die vond de volgende dag het gestolen horloge in een pandjeshuis. De verkoper bleek Peirce’ verdachte te zijn. Peirce had geen enkel bewijs, maar had zich laten leiden door wat hij zelf ‘een instinctief aanvoelen in zijn onderbewuste’ noemde. Jaren later kwam Charles Sanders Peirce er na proefondervindelijk onderzoek achter dat hij de dader had kunnen ontmaskeren omdat die man onbewust, ongewild en nauwelijks waarneembaar toch signalen van schuld uitzond.
In zijn stevig gedocumenteerde boek Stiekeme signalen brengt de Amerikaanse fysicus en scenarioschrijver Leonard Mlodinow de werking van ons onderbewuste in kaart. Hij beschrijft hoe het ons soms verraadt, maar ook hoe we er net als Peirce ons voordeel mee kunnen doen. ‘Peirce omschreef het onderbewuste als een “innerlijk licht zonder welk het menselijk ras al lang geleden zou zijn uitgestorven”‘, zegt Mlodinow. ‘Moderne wetenschappers vertalen dat als: het werk dat ons onbewuste levert, is een noodzakelijk bestanddeel van ons evolutionair overlevingsmechanisme.’
Mlodinow start Stiekeme signalen met een citaat van de Duitse psycholoog Carl Gustav Jung: ‘Het lijkt misschien alsof deze subliminale aspecten van alles wat ons overkomt in ons dagelijks leven maar een onbelangrijke rol spelen. Maar zij zijn de bijna onzichtbare wortels van onze bewuste gedachten.’ Wat in de tijd van Jung en zijn illustere voorganger Sigmund Freud nog speculatie en theorie was, is volgens Mlodinow vandaag door de neurowetenschap met wetenschappelijk onderzoek onderbouwd. ‘Verfijnde nieuwe technologieën hebben het mogelijk gemaakt dat we het deel van de hersenen dat onder onze bewuste geest werkzaam is, kunnen bestuderen. Het onbewuste is dus wetenschap geworden.’
Uit de vele onderzoeken van de voorbije jaren blijkt dat het onbewuste een grotere invloed op onze besluitvorming heeft dan het bewuste. ‘Een puur objectieve beslissing bestaat niet. We laten ons vaak leiden door banaliteiten die onze gemoedsgesteldheid beïnvloeden. Zo heeft de zon meer effect op ons gedrag dan we denken. Kelners krijgen dikkere fooien als het zonnig is.
Grote neus
We laten ons in onze beslissingen niet alleen onbewust leiden door banaliteiten zoals het weer, maar ook door het fysieke uiterlijk van onze medemensen. Mlodinow: ‘Recente onderzoeken leveren daarover schokkende resultaten. Zo zou het uiterlijk van een politicus bij verkiezingen tot 15 procent verschil in stemmen kunnen opleveren. In 2006 toonden onderzoekers van Princeton University aan een uitgebreide groep vrijwilligers zwart-witfoto’s van alle deelnemers aan senaatsverkiezingen. Op grond van het voorkomen van de kandidaten moesten ze meteen beslissen op wie ze wel of niet zouden stemmen. De kandidaat met het ‘meest competente uitzicht’ scoorde daarna 70 procent in de verkiezingen.’
Ook wij laten ons in het dagelijks leven in onze beoordelingen beïnvloeden door de ‘stiekeme signalen’ van anderen. Leonard Mlodinow: ‘We beslissen of we iemand aardig of vervelend vinden aan de hand van oppervlakkige eigenschappen, zoals de stem, het gezicht of de lichaamshouding. Elke dag vormen we aan de hand van non-verbale kenmerken zoals de grootte van de neus, de kleur van de ogen of de klankkleur van de stem, soms levensbepalende oordelen als: “Die man is vast zo’n kerel die mijn rug aait terwijl hij bij kaarslicht sonnetten van Shakespeare declameert.”‘
Leonard Mlodinow, Stiekeme signalen. Je wordt beïnvloed en je weet het niet, Maven Publishing, 311 blz., 20 euro.
DOOR JAN STEVENS, ILLUSTRATIE BART SCHOOFS
We laten ons vaak leiden door banaliteiten die onze gemoedsgesteldheid beïnvloeden.
