Grote Broer Uncle Sam

NATIONAL SECURITY AGENCY Nachtopname van Trevor Paglen in Ft. Meade. Een paradijs van big data. © Courtesy Trevor Paglen. Galerie Thomas Zander, Keulen

‘Beyond Tomorrow’ is het centrale thema van het vierjaarlijkse kunstenfestival Quadriennale in Dusseldorf. Een dozijn kunstenaars verbeelden er de ‘slimme nieuwe wereld’ van het digitale kapitalisme en de surveillancemaatschappij. ‘Ze kunnen een drone op je af sturen in je slaap.’

Een nieuw gebouwencomplex van de National Security Agency (NSA) komt van de grond. Het staat in Utah, een weinig bevolkte Amerikaanse staat met de grootste familiale databank ter wereld, beheerd door de mormonen. Die maken negentig procent van de bevolking van Utah uit. Hun Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste Dagen sprokkelt gegevens uit religieuze overwegingen, de NSA om wereldwijd te spioneren. Een brevet van Big Brother komt dan ook toe aan het Amerikaanse veiligheidsagentschap met zijn big data, niet aan de wat bizarre sekte met haar fixatie op stambomen. Herkende men in de originele Grote Broer uit George Orwells roman 1984 (1948) een Sovjetdictator als universele verspieder, vandaag heeft hij de trekken van Uncle Sam, ontmaskerd door Edward Snowden. Dat hij naar Moskou is gevlucht, berust op louter toeval.

Een niet minder verontrustende toekomstroman was Brave New World (1932). In de compleet gestroomlijnde maatschappij volgens Aldous Huxley is het individu herleid tot bijna niets. Echo’s van beide klassiekers klinken door in de tentoonstelling in de Kunsthalle Düsseldorf over kunst in tijden van digitaal kapitalisme en de surveillancemaatschappij. Smart New World had een belerend en theoretisch betoog kunnen zijn, maar de intelligentie en humor van de deelnemers zijn bij uitstek beeldend. Daarom niet per definitie boeiend, maar als dragers van een goed verhaal kunnen beelden een machtige werking hebben. Het dozijn kunstenaars, gekozen om de ‘slimme nieuwe wereld’ te verbeelden, vangt weinig aan met het begrip ‘digitaal kapitalisme’, des te meer met de slimme ‘surveillancemaatschappij’.

Drones, geheimedienstnetwerken, het veiligheidssyndroom, bedrieglijke classificatiesystemen en de virtuele oceaan van internet: de kunstenaars zetten hun tanden in thema’s waar niet veel sciencefiction meer aan te pas komt, al zijn ze nog in volle ontwikkeling. Alleen de sombere maatschappijvisie, verspreid door de International Necronautical Society (INS), ligt nog in de toekomst. Deze filosofen, auteurs, kunstenaars en internetactivisten die de Britse schrijver Tom McCarthy als een strikt hiërarchische groep organiseerde, bepalen de toegangsregels voor Smart New World.

Drone operator

Wie binnen wil, ondertekent een verklaring waarin hij op staande voet afstand doet van het bezit van zijn naam. Het individu, bij Huxley gebanaliseerd, gaat bij McCarthy helemaal voor de bijl. Het is de necronauten menens. Ze palmen de hele ingangspartij in, laten twee hostesses in INS-uniform elke bezoeker informatie verstrekken en een toelatingskaart invullen. Dan leiden ze hem naar een mastodontisch zwart meubel, een black box die de kaarten inslikt en à la tête du client een toegangsprijs bepaalt.

INS wekt een gevoel van onbehagen, gemilderd door zwarte humor, en het geloof dat het slechts om nare toekomstmuziek gaat. Mocht de bezoeker zich illusies maken, dan raakt hij ze gauw genoeg kwijt bij het bekijken van de digitale video 5000 Feet is the Best (2011) van de in Jeruzalem geboren Berlijner Omer Fast. De kunstenaar vond een ex-drone operator van het Amerikaanse leger bereid om te getuigen over zijn job en ervaringen. Een acteur speelt ze na. Zijn verhaal is even gedetailleerd als zijn hoogtechnologische wapen. Op een hoogte van vijfduizend voet zijn de gegevens over een geviseerde persoon het meest precies, en de risico’s voor de ‘drone operator’ nihil, voor zover hij even klinisch kan blijven functioneren als zijn instrument. Waarom de getuige van Fast veranderde van koele kikker in een psychisch wrak, verklaart een cruciale scène in de film. Een gezinnetje op uitstap met de wagen, stuit bij een wegversperring op een aantal gewapende mannen. Net als ze mogen doorrijden, slaat een drone in als ‘een bliksem Gods’, die iedereen verpulvert.

Een drone is niet alleen een projectiel maar ook een camera, die in de nieuwe video van de Spaanse kunstenaar Santiago Sierra met een zeurend geluid de lege gangen en kamers van een verlaten gebouw afspeurt. Een voor een bereikt hij (zonder projectiel) zijn doelwitten, onveranderlijk een militair die met de rug tegen de muur in de hoek van een kamer staat. Net als Omer Fast zoog Sierra niet zomaar iets uit zijn duim. De titel van zijn film verklaart met wie hij werkte: Veterans of the wars of Afghanistan, Iraq and Northern Ireland facing the corner. Niet voor het eerst deed hij een beroep op deze soldaten, die zich tijdens performances al vrijwillig in de hoek lieten zetten. Ook de set deed sommigen onder hen vertrouwd aan. Het gaat om de kazerne in Londonderry vanwaar in 1972 de Britse soldaten vertrokken die tien ongewapende betogers doodschoten op Bloody Sunday.

Mr Security

Wat maakt iemand tot kunstenaar, fotograaf, documentairemaker, onderzoeksjournalist of activist? De Amerikaan Trevor Paglen verenigt van dit alles iets, en hij is bovendien geograaf. In het zog van de onthullingen van Edward Snowden huurde hij een helikopter en overvloog bij nacht enkele van de gevoeligste geheime informatiecentra in de VS. Hij gaf ze een ongeziene zichtbaarheid in kleurenprints die paradoxaal genoeg ook van een feeërieke schoonheid zijn. Bolwerken van de bewakingsinfrastructuur zoals de National Geospatial-Intelligence Agency (Springfield, Virginia) of de National Security Agency (Ft. Meade, Maryland) hebben de aantrekkingskracht van kunstmatige paradijzen. Dit is het werk van een estheet, terwijl uit de Autonomy Cube de activist in Paglen spreekt: wie een verbinding met zijn kubus en het netwerk Tor maakt, kan gecodeerd en dus onbewaakt surfen op het internet.

Uit de greep van big data blijven is anders geen sinecure. ‘Men kan alles over iedereen te weten komen, opslaan, doorgeven en dan maatregelen tegen je nemen, zoals een drone op je af sturen in je slaap,’ zegt een anonieme bron in de kortfilm Mission Data Repository van de Amerikaanse documentairemaakster en journaliste Laura Poitras. Haar camera maakte omsingelende bewegingen rond het nieuwe NSA-gebouw in Bluffdale, Utah. Bij klaarlichte dag, maar even poëtisch als de nachtfoto’s van Paglen, vooral vanwege de onwezenlijke sfeer die uitgaat van een reusachtig bewakingscomplex in een maanachtig, nog onbewaakt landschap. De nuchtere cijfers leren dat de Utah Data Centers zich over 93.000 m² uitstrekken, en zowat 1,7 miljard dollar kosten. Zo’n tweehonderd technici zullen er hun brood verdienen.

Zouden de kolossale investeringen, wereldwijd, in de bewakingssector, meer verontrusting en verontwaardiging wekken indien de halve mensheid sinds de aanslagen van 9/11 niet met een veiligheidssyndroom zat opgezadeld? Christoph Faulhaber nam de proef op de som. In de film Jedes Bild ist ein leeres Bild zien we hem verkleed als Mr Security doordringen tot de zwaarbewaakte omgeving van de Amerikaanse ambassade in Berlijn. Hij probeert er het verbijsterde veiligheidspersoneel wijs te maken dat hij een privé-eenmansbewakingsbedrijf uitbaat dat de ‘publieke’ veiligheid onderzoekt. De humor van de situatie ontgaat de bewakers van de ambassade, die politiehulp aanvragen om Mr Security te verwijderen.

In de oceaan van het internet vallen ernst, luim en waanzin niet altijd makkelijk van elkaar te onderscheiden. Hoe redelijk was het initiatief van de Amerikaan Kenneth Goldsmith, die ooit een werkgroep samenstelde om het hele internet af te printen? Eer het initiatief uiteindelijk stilviel (door een gebrek aan papier, aan fondsen of stockageruimte?) was de hoeveelheid gedrukte informatie al uitgegroeid tot een klein gebergte waar Goldsmith letterlijk in dook en zich als een pasja in liet fotograferen. Smart New World brengt hem een hommage in een kunstig geschikte installatie van printers en grote stapels interessante oude teksten, afgeprint van het internet.

Een slimme nieuwe wereld kan er ook gewoon bedwelmend mooi uit zien. Tabor Robak produceert een zee van kleurrijke, glimmende, drijvende beelden, op en top grafisch, artificieel en paradijselijk, en dus niet toevallig ontleend aan de wereld van de reclame en haar zoete boodschappen voor consumenten die ze het liefst passief lusten. ?

Smart New World, tot 10 augustus in de Kunsthalle Düsseldorf, Grabbeplatz. Van dinsdag tot zondag en op feestdagen open van 11 tot 18 uur.

DOOR JAN BRAET

Een slimme nieuwe wereld kan er ook gewoon bedwelmend mooi uitzien.

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content