Op 18 september trekken vier miljoen Schotten naar de stembus voor een historisch referendum. Yes or No, luidt de simpele maar verscheurende keuze. Wordt Schotland onafhankelijk of blijft het een deel van Groot-Brittannië? Verslag van een verbeten campagne vanuit de straten van Glasgow.
Mary McGabe geeft het graag toe: oriëntatie is niet haar grootste kwaliteit. Al een half leven lang woont ze in Glasgow East End en nog steeds rijdt ze verloren in wat een van de armste stadswijken van Groot-Brittannië is. Met enige vertraging bereiken we het verzamelpunt, de anderen staan al te wachten. Mary, coördinator van Yes Scotland in dit kiesdistrict, is in haar nopjes. Zeven vrijwilligers om de boodschap te verspreiden dat Schotland een onafhankelijke staat moet worden, niet slecht voor een regenachtige donderdagmiddag. Allemaal gepensioneerden, het is ons niet ontgaan. ‘Maar ook jonge mensen zetten zich voor Yes Scotland in’, benadrukt Mary. ‘In het weekend kunnen we zelfs twee zeventienjarigen optrommelen.’
Ze haalt haar namenlijst boven. Alleen inwoners die zich voor de Schotse parlementsverkiezingen van 2011 registreerden, krijgen straks bezoek. Die stembusgang bracht destijds een politieke aardverschuiving teweeg. The Scottish National Party (SNP) behaalde een verpletterende overwinning, ruim voldoende om in haar eentje in Edinburgh een regering op de been te brengen. Conservatieven en LibDems, traditioneel kleine partijen in Schotland, werden van de kaart geveegd, en ook machtspartij Labour moest zeven parlementszetels inleveren. De bijeenkomst op deze parking in East End is een rechtstreeks gevolg van die landslide. Alex Salmond, SNP-leider en first minister van Schotland, was er als de kippen bij om zijn voornaamste kiesbelofte, een referendum over onafhankelijkheid, hard te maken. Donderdag 18 september is het zover: vier miljoen kiesgerechtigde burgers staan voor een heldere maar verscheurende keuze. Yes or No? Niet alleen in Edinburgh en Londen zal het resultaat met klamme handen worden afgewacht. Een meerderheid voor Yes zou een schokgolf door de Europese Unie jagen. Vooral de Spaanse premier Mariano Rajoy is doodsbenauwd voor een precedent dat Catalaanse en Baskische nationalisten in hun streven naar onafhankelijkheid zou sterken.
Lobbymachines
Lange tijd leek het perspectief van een onafhankelijk Schotland te gek voor woorden. Aanhangers van Yes raakten in de peilingen nauwelijks aan dertig procent. De kentering kwam er in de tweede helft van vorig jaar. Puntje na puntje won het Yes-kamp terrein, tot een peiling in april de kloof tot drie procent reduceerde. Het regent momenteel polls in Schotland. Hoe denken vrouwen en studenten erover? Wat is de mening van de kiezers van buitenlandse origine? En hoe zit het met de zestien- tot achttienjarigen die zich eveneens over de toekomst van hun land mogen uitspreken? Anderhalve maand voor het referendum spelen de peilingen accordeon, met een voorsprong voor No van tien tot vijftien procent. Is het pleit beslecht? Allerminst, want ruim een op de vijf kiezers is nog onbeslist. Dat is dus waar de race tussen Yes Scotland en Better Together om draait: onbesliste kiezers overtuigen en de eigen achterban mobiliseren om hun kiesrecht metterdaad uit te oefenen. Beide lobbymachines doen zich voor als platform voor burgers, middenveldorganisaties en bedrijven. In werkelijkheid staan ze onder politieke curatele. Labour, Tories en LibDems hebben een unieke coalitie gevormd om de Schotten bij Groot-Brittannië te houden. Achter Yes Scotland schuilt uiteraard de SNP, maar ook de Scottish Green Party steunt het onafhankelijkheidsstreven.
De taken zijn verdeeld, de canvassers trekken per twee de wijk in. We vergezellen Mary, die onderweg haar overtuiging belijdt. ‘Ik ben natio-nalist geworden door als tiener televisie te kijken. BBC, ITV, noem maar op, de desinteresse voor Schotland spatte van het scherm. Grove clichés bij de vleet, maar informatie? Ik herinner me de berichtgeving over een grote bakkersstaking. Mensen in Glasgow begonnen in paniek brood te hamsteren, terwijl de Schotse bakkers niet eens meestaakten. Dat hadden ze er op de BBC niet bij verteld.’ Mary, een bruggepensioneerde studiebegeleidster, voerde ook al campagne in 1979, toen de Schotten de kans kregen om over de oprichting van een eigen parlement te stemmen. ‘We hebben dat referendum gewonnen,’ zegt ze, ‘maar Londen heeft vuil spel gespeeld. De opkomst was zogezegd te laag, en thuisblijvers werden automatisch als tegenstanders beschouwd. Drogredenen, ze gunden het ons niet.’
The White Paper
Olie was bij dat eerste referendum een cruciaal thema. In de jaren zestig en zeventig werd voor de Schotse kust het ene na het andere petroleumveld ontdekt. It’s Scotland’s Oil werd de slogan waarmee de in 1934 opgerichte SNP zijn lange mars naar autonomie nieuw leven inblies. Met succes, want ondanks de mislukking van 1979 was devolution, zeg maar de Britse variant van onze staatshervorming, niet tegen te houden. Na nieuwe volksraadplegingen in 1997 en 1998 kreeg zowel Schotland, Wales als Noord-Ierland een eigen parlement en regering, bevoegd voor onder meer onderwijs, landbouw en visserij, economie, gezondheid en lokale besturen. De Schotse regering kan dit jaar zo’n 37 miljard euro besteden. Zelf belastingen heffen of geld lenen mag ze echter niet; ze hangt volledig af van een dotatie uit de Britse schatkist.
Fiscale autonomie en olie zijn dan ook twee speerpunten in de huidige Yes-campagne. De hamvraag blijft namelijk: kan een onafhankelijk Schotland op eigen benen staan? Een overtuigend ja valt te distilleren uit The White Paper, het vuistdikke stappenplan dat de Schotse regering afgelopen november publiceerde. Schotland wordt welvarender, socialer, transparanter en groener. Vredelievender bovendien, want het wordt een kernvrij land, wat betekent dat de Britse Navy haar nucleaire onderzeeërs uit het Schotse Faslane moet terugtrekken. De overgang naar onafhankelijkheid zal voor een groot stuk worden gefinancierd met olie-inkomsten die rechtstreeks en exclusief naar de Schotse schatkist zullen vloeien. Vloekt dat niet met het groene imago? Fossiele brandstoffen zijn maar een tijdelijke oplossing, op termijn wordt Schotland een exporteur van wind- en getijdenenergie, klinkt het. Overtuigend? Even stellig klinken de tegenargumenten van Alistair Darling. Geboren Schot, gewezen Labour-minister van Financiën onder Gordon Brown, de voorzitter van Better Together is niet de eerste de beste. In zijn Case for a United Kingdom goochelt hij met cijfers en statistieken om aan te tonen dat afscheiding een zware klap voor de Schotse economie en levensstandaard dreigt te worden.
Sean Connery versus J.K. Rowling
Geen dag gaat voorbij of beide kampen pakken uit met nieuwe rapporten die hun gelijk onderstrepen, liefst steunend op ronkende namen uit de Schotse academische wereld. Tegelijk wordt de zwevende kiezer gebombardeerd met weinig academische slogans. 5000 pond (6265 euro) extra koopkracht per jaar per gezin, dat is wat de Schotten volgens een Yes-brochure op 18 september kunnen winnen. De website van Better Together voorspelt dan weer dat onafhankelijkheid de portefeuille van de gemiddelde Schot jaarlijks 1400 pond (1743 euro) lichter zal maken. Beide campagnes spannen vips voor hun kar. Acteur Sean Connery, regisseur Ken Loach en protestzanger Billy Bragg zijn bekende voorstanders, rocklegende David Bowie en de eveneens Engelse maar in Edinburgh residerende J.K. Rowling zijn tegen. De schrijfster van Harry Potter maakte haar engagement hard met een donatie van een miljoen pond aan Better Together. Genereus, maar de grootste gift werd door Yes Scotland binnengerijfd: 2,5 miljoen pond afkomstig van een koppel lottowinnaars.
Terwijl Yes Scotland vooral steun van kmo’s en de actoren uit de welzijnssector geniet, spraken enkele van de grootste werkgevers zich tegen separatisme uit. Scheepsbouwer BAE Systems waarschuwt voor massaal banenverlies als straks de bestellingen van de Britse Navy opdrogen. Shell en British Petroleum vrezen hardop voor de impact van financiële en economische instabiliteit op de Schotse oliewinning. Verzekeringsgigant Standard Life, in Schotland goed voor 5000 banen, dreigt ermee zijn hoofdzetel zuidwaarts te verhuizen.
Als het over machtige sympathisanten gaat, is Better Together zonder meer onklopbaar. Niemand minder dan paus Franciscus sprak al zijn bezorgdheid over een Schotse afscheuring uit. Europees Commissievoorzitter José Manuel Barroso deed een duit in het zakje door in februari openlijk te betwijfelen of Schotland zomaar lid van de EU kan worden. ‘Buikspreker van de Britse premier David Cameron en zijn Spaanse collega Rajoy’, hoonden de nationalisten. Maar de klap kwam wel aan, net zoals de mededeling van de Britse minister van Financiën George Osborne dat een onafhankelijk Schotland het Britse pond vaarwel moet zeggen.
Linkse nationalisten
Het EU-lidmaatschap, het behoud van de muntunie, de verdeling van de openbare schuld, het zijn gewichtige thema’s waarmee Better Together de nog onbesliste kiezer van het Yes-kamp probeert weg te houden. ‘Paniekzaaiers’, fulmineert Mary. ‘Londen laat ook uitschijnen dat de Schotse pensioenen misschien in het gedrang zullen komen. Onzin, de pensioenen zijn gegarandeerd.’ We slaan Earnock Street in, een sociale woonwijk uit de jaren vijftig. Een gezinswoning kost hier slechts 100.000 euro, de grauwe appartementsblokken zijn voor armlastige huurders gereserveerd. Een blonde vrouw doet open met een kop thee in de hand. Only God Can Judge Me, staat op haar onderarm getatoeëerd. Mary hanteert bij ieder contact dezelfde binnenkomer. ‘Als No en Yes de uitersten op een schaal van 1 tot 10 vormen, welk cijfer kiest u dan?’ ‘One‘, zegt de vrouw, die er de uitleg voor haar nee-stem gratis bij geeft. Dat ze altijd voor Labour heeft gestemd, voegt ze eraan toe. En dat ze niet moet weten van Alex Salmond, een arrogante politicus die zichzelf tot King Alex wil kronen. Mary geeft zich niet zomaar gewonnen. Ze werpt tegen dat het niet over de ambities van Salmond maar over de toekomst van Schotland gaat. En dat mevrouw, met haar van een beroerte revaliderende man en zwaar gehandicapte zoon, juist alle belang heeft bij een ja-stem. Een onafhankelijk Schotland staat garant voor betere sociale zorg.
Wel tien keer zal Mary vanmiddag de onderliggende redenering toelichten. Het Schotse Labour is geen linkse partij meer, ze is naar het centrum opgeschoven onder druk van de Britse moederpartij die al sinds Tony Blair een ruk naar rechts heeft gemaakt om conservatieve kiezers te behagen. Voor Labour is dat de enige manier om de macht te veroveren, want meer dan tachtig procent van het Lagerhuis wordt verkozen in het door en door conservatieve Engeland. Daar ligt dus de knoop: Schotland stemt traditioneel links, maar weegt met 59 parlementsleden niet zwaar genoeg om in Westminster de balans te doen overhellen. ‘Stem daarom Yes,’ zegt Mary, ‘het is de enige manier om ervoor te zorgen dat de Schotten nooit meer worden geregeerd door conservatieve regeringen voor wie ze niet hebben gekozen. Geen Thatcher meer met haar privatiseringspolitiek en inkomensonafhankelijke belasting (poll tax), twee rechtse wapenfeiten die in Schotland nog meer dan elders op verzet stuitten. En ook geen David Cameron meer, de huidige premier wiens coalitie van Tories en LibDems slechts door twaalf Schotse parlementsleden wordt gesteund. Het betoog maakt indruk, de getatoeëerde vrouw laat zich een stapel Yes-drukwerk in de handen stoppen. Tevreden trekt Mary het poortje van het hek achter zich dicht, ze heeft een kiezer van het No-kamp aan het twijfelen gebracht.
Er is dus een wezenlijk verschil tussen Vlaams en Schots nationalisme: de Scottish National Party profileert zich als een progressieve beweging, een links alternatief zelfs voor Labour. Op haar ronde legt Mary het er dik op. Willen we voorkomen dat de Schotse gezondheidszorg naar Engels voorbeeld wordt geprivatiseerd? Ervoor zorgen dat hoger onderwijs gratis blijft, terwijl in Engeland de studiegelden de pan uit swingen? Dan is een keuze voor onafhankelijkheid het enige antwoord. Zelfs een soepeler migratiebeleid wordt als troefkaart uitgespeeld. Schotland vergrijst sneller dan de rest van het Verenigd Koninkrijk, Poolse en andere immigranten zijn meer dan welkom om het welvaarts-model te schragen. ‘Schots nationalisme is niet etnisch’, zegt Mary. ‘Kijk naar het referendum. Al wie in Schotland woont en hier een toekomst uitbouwt, mag stemmen. Ook de 400.000 Engelsen die hier wonen. Die zullen overwegend tegenstemmen, maar niet allemaal. Een van mijn fanatiekste canvassers komt uit Wigan, een rasechte Engelsman. Omgekeerd hebben de 800.000 Schotten die in de rest van het Verenigd Koninkrijk wonen, geen stemrecht.’ Vijftien huizen en evenveel pleidooien later is de lijst afgewerkt. Vier Yes-toezeggingen, drie overtuigde No’s, de rest vooralsnog onbeslist. Vanavond nog zal Mary een verslag naar het hoofdkwartier sturen. Morgen breekt een nieuwe campagnedag aan. ‘Het is nu of nooit’, zegt ze. ‘Een kans als deze krijgen we in geen honderd jaar meer.’
Vlaamse Volksbeweging
Op de terugweg van East End botsen we in Sauchiehall Street op een promotieteam van Better Together. Verrassend, want gisteravond nog had de woordvoerder ons ondanks eerdere beloftes moeten teleurstellen. In Glasgow en wijde omtrek stonden geen activiteiten gepland. Vanmiddag echter heeft de Amerikaanse president Barack Obama in Brussel de wens uitgesproken dat Groot-Brittannië een sterke en vooral verenigde partner zou blijven. Nog geen uur later staat Better Together in deze drukke winkelstraat te flyeren. ‘NOPE’, prijkt in grote letters onder een popartportret van Obama. Lang duurt de actie niet. De militanten – bij navraag betaalde medewerkers van Better Off – verdwijnen zodra de duidelijk getipte ploeg van BBC Scotland de nodige beelden voor het avondjournaal heeft gedraaid.
Het stijlverschil met Yes Scotland is opvallend. Grassroots versus establishment, zo stellen Mary en co. het graag voor. Subjectief, maar er is iets van aan. Better Together kreeg de voorbije weken bakken kritiek uit eigen rangen. De campagne was te gemakzuchtig en te negatief. In feite deed Better Together weinig meer dan Yes-uitspraken weerleggen en wijzen op de rampspoed die na de onafhankelijkheid over Schotland zou neerdalen. Niemand minder dan Gordon Brown keerde op het voorplan terug om een andere aanpak te bepleiten. Better Together moet vooral de voordelen van de Unie in de verf zetten. De kritiek miste haar effect niet. Better Together heeft intussen zijn toon veranderd, het tempo van zijn campagne drastisch opgevoerd en een nieuwe politieke strategie omhelsd. Labour, Tories en LibDems beloven eensgezind meer devolution als de Schotten voor het behoud van de Union Jack kiezen. Opportunistisch? Zeker, maar voor de Tories, in het verleden hardnekkig gekant tegen autonomie voor de deelstaten, blijft het een opmerkelijke bocht.
Zelfs zonder referendum beleeft Schotland een zomer uit de duizend. Niet alleen was Glasgow de thuisstad voor de prestigieuze Commonwealth Games. Op 24 juli werd 700 jaar Bannockburn herdacht, de mythische veldslag nabij Stirling die een periode van vier eeuwen Schotse onafhankelijkheid inluidde. De timing is toeval, valt bij Yes Scotland te vernemen. De nationalisten willen in geen geval voor romantische dwepers worden versleten. Voorzitter Guido Moons van de Vlaamse Volksbeweging mocht het ondervinden toen hij in 2012 als gastspreker het woord nam op een SNP-meeting. Zijn uitsmijter over William ‘Braveheart’Wallace, de Schotse Jan Zonder Vrees, viel bij de gastheren op een koude steen. Onafhankelijkheid is vooral een rationele keuze, benadrukt Yes Scotland.
Québec als voorbeeld
Wie dat met klem tegenspreekt, is Anne McGuire, Schots Labour-parlementslid in Westminster. Vier dagen per week vertoeft ze in Londen, maar vandaag heeft ze zitdag op kantoor in haar kieskring. ‘Ik krijg steeds meer vragen over het referendum’, zegt ze. ‘Heel wat mensen maken zich zorgen. Onze landbouwers leven zowat van Europese subsidies. Wat als Schotland straks geen lid meer is van de EU? Het opdrogen van de subsidiestroom kan voor vele boeren het faillissement betekenen. De financiële sector is goed voor 200.000 Schotse banen. Hoeveel zullen er daarvan sneuvelen als Yes wint? Die banen zijn er tenslotte omdat er geen grenzen bestaan tussen Glasgow en de Londense City. Heel wat kleine bedrijven leveren aan de overheid. In heel Groot-Brittannië. En precies die eengemaakte markt dreigen ze te verliezen. Ik beweer niet dat Schotland niet op eigen benen kan staan, maar ik erger me aan de separatistische propaganda die de Schotten gouden bergen voorspiegelt.’
Voert Better Together een zoutloze campagne? Aan Anne McGuire ligt het alvast niet. Ze heeft al heel wat deurbellen laten klingelen. Ook de komende weken zal ze haar schoenzolen verslijten. Dat je geen slechte Schot bent als je tegen onafhankelijkheid stemt, is haar mantra. Stemmen nationalisten Yes, dan stemmen Schotse patriotten No. McGuire, een historica die erg thuis is in de Schotse geschiedenis en Gaelic spreekt, wordt niet overal even vriendelijk ontvangen. ‘En dan zijn er nog de verdachtmakingen’, zucht ze. ‘Dat we tegen onafhankelijkheid zijn omdat we anders ons vet betaalde mandaat in Londen verliezen. Ik wou dat het referendum morgen al kon plaatsvinden. Hoe eerder, hoe liever. De Schotse regering is al twee jaar met niks anders bezig, terwijl dit land ook echte problemen kent. Vraag maar aan de spoedartsen in Aberdeen die gisteren aan de alarmbel trokken omdat ze niet genoeg middelen hebben.’
Wat ook de uitkomst wordt op 18 september, vast staat dat het referendum sporen zal nalaten. ‘De sfeer is nu al gespannen’, zegt McGuire. ‘Bosnische toestanden hoef je niet te verwachten, maar ik vrees dat er bitterheid in onze maatschappij sluipt.’ De Labour-politica put hoop uit het voorbeeld van Québec, de Canadese provincie waar separatisten het referendum van 1995 met één procent verloren. ‘Een fotofinish’, zegt McGuire. ‘Maar sindsdien is de steun voor onafhankelijkheid verkruimeld. Vooral jonge mensen willen er niet van weten. Grenzen optrekken terwijl we steeds globaler gaan leven, dat is een regressie.’
Terug in Glasgow. Seetha serveert in de Kama Sutra in Sauchiehall Street, ondanks de suggestieve naam een gewoon tandoori-restaurant. ‘Ik denk dat ik No ga stemmen’, zegt ze. ‘Schotland is te klein om alleen te staan. Probleem is dat ik met een Schot ben getrouwd, een overtuigde nationalist. “If you vote No, consider yourself divorced“, zei hij. Ik ben niet zeker dat hij het als een grap bedoelde.’
DOOR ERIK RASPOET
‘Londen heeft vuil spel gespeeld. De opkomst was zogezegd te laag en thuisblijvers werden automatisch als tegenstanders beschouwd. Drogredenen.’
Er is een wezenlijk verschil tussen Vlaams en Schots nationalisme: de Scottish National Party profileert zich als een progressieve beweging.
