Tien jaar geleden ging de grens tussen Oost- en West-Berlijn open. De term Oostblok was verleden tijd.

Wie de beelden heeft gezien, vergeet ze nooit meer. Op 9 november 1989 dansten honderden Berlijners op de Muur die hun stad doorsneed. En even later stroomden juichende Duitsers door de bressen in diezelfde Muur: het ultieme symbool van het verdeelde Europa was weg.

Die euforie, die vreugde, dat is wat Berlijn wil herbeleven. De hoofdstad van het ondertussen herenigde Duitsland viert de tiende verjaardag van de val van de Muur met een groots feest.

Vuurwerk en schijnwerpers zullen aanduiden waar de Muur eens stond en het eindpunt is een viering vlakbij de Brandenburgse Poort. De Russische cellist Mstislav Rostropovitsj – die tien jaar geleden op zijn eentje de Oost-Duitsers verwelkomde met een cello-concert -, zal een orkest van 160 cellisten dirigeren. En op een galadiner in het ondertussen gerenoveerde Adlon Hotel vlakbij zullen de drie hoofdrolspelers – de toenmalige Sovjet-president Mikhail Gorbatsjov, zijn Amerikaanse collega George Bush en de Duitse bondskanselier Helmut Kohl – eregast zijn.

Tien jaar na de feiten lijkt het of de implosie van het communisme volgens een bijna voorspelbaar scenario verliep. De ene domino na de andere viel. In juni triomfeerde Solidarnosc in Polen. In de zomermaanden gooide Hongarije de grens met Oostenrijk open en stroomden Oost-Duitse vluchtelingen het Westen binnen. De rush zette de Fluwelen Revolutie in Tsjechoslovakije in gang. Het regime van Nicolae Ceausescu eindigde in december met de executie van de dictator en zijn vrouw. En op 3 oktober 1990 vierde Duitsland de hereniging.

Maar zo duidelijk was het verloop niet voor de mensen die het hebben meegemaakt. Onlangs werden de transcripties van de telefoongesprekken tussen Kohl en Bush vrijgegeven. Daaruit blijkt dat de beide staatshoofden haast achter de gebeurtenissen aan liepen die ze onder controle probeerden te krijgen. De gesprekken werden aan beide kanten genoteerd door secretarissen en de beide leiders wisten dat ze geschiedenis schreven. Vandaar dat er zoveel diplomatieke verklaringen zijn over vastberadenheid en zoveel officieel uitgedrukte bewondering voor elkaar. Maar af en toe breken de passie en de persoonlijke emotie daar doorheen.

De Bush Presidential Library heeft die transcripties van telefoongesprekken uitgeleend voor een speciale tentoonstelling in het Museum van de Geallieerden in Berlijn. De opening is op 9 november.

23 OKTOBER 1989, 9.02 uur

Tienduizenden Oost-Duitsers vluchten via Hongarije. De West-Duitse ambassade in Praag wordt overspoeld door asielzoekers. In de grote Oost-Duitse steden betogen duizenden voor vrijheid. Kohl belt Bush.

Kohl: De veranderingen in Oost-Duitsland zijn ongelooflijk. Niemand kan ons een prognose geven. Er is onvoorstelbaar veel onrust bij de bevolking. Als daar geen hervormingen worden doorgevoerd, weten we niet waar alles op uitloopt. Het is echt niet in mijn belang dat zoveel Oost-Duitsers daar wegvluchtten, de gevolgen voor de DDR zullen catastrofaal zijn. (…) Ik maak me ook grote zorgen over de media. Die beweren dat de Duitsers nu nog alleen bezig zijn met de Ostpolitik en de discussie over de hereniging en dat niemand nog geïnteresseerd is in Europa en het Westen. Dat is absoluut niet waar. (…) Zonder een sterke NAVO, zonder de noodzakelijke ontwikkeling van de Europese Gemeenschap zou er binnen het Warschaupact niets veranderd zijn. (…) Het zou ook voor jou goed zijn als je zo snel mogelijk kan verklaren dat ontwapening en veranderingen in het Oostblok alleen mogelijk zijn als wij nauw samenwerken.

Bush: Volledig akkoord. Ik weet wat er in Duitsland leeft. De sterkte van de NAVO heeft de veranderingen in Oost-Europa mogelijk gemaakt. We kunnen hier ook horen dat een herenigd Duitsland een neutraal Duitsland zal zijn. Dat één Duitsland gevaarlijk is voor de veiligheid van West-Europa. We geloven dat niet. We proberen hier heel voorzichtig en rustig te reageren op de veranderingen in Oost-Duitsland. We hebben het diepste respect voor de manier waarop West-Duitsland onder jouw leiding de hele situatie aanpakt. (…) Hier krijgen we ook kritiek van liberale Democraten. Die zeggen dat we meer moeten doen om de veranderingen sneller te doen gaan. Maar ik neem geen risico en doe kalm aan.

10 NOVEMBER 1989, 15.29 uur

Op 9 november kijkt de wereld gefascineerd en ontroerd toe hoe de Oost-Duitsers de Muur bestormen. De dag erna belt Bush naar Kohl.

Kohl: Ik ben net terug uit Berlijn. Het lijkt één grote kermis. Het is net een groot feest. De grenzen staan echt open. Op sommige plaatsen zijn ze letterlijk de Muur aan het afbreken en nieuwe doorgangen aan het maken. Bij Checkpoint Charlie lopen de mensen heen en weer. (…) Het is onvoorstelbaar, dit is letterlijk een historische gebeurtenis. (…) Zonder de Amerikanen was dit niet mogelijk geweest. Zou je dat aan je volk willen vertellen?

Bush: Mag ik je eerst feliciteren met de manier waarop West-Duitsland de hele toestand aanpakt. (…) Ik zal ervoor zorgen dat onze mensen geen verklaringen afleggen die – per ongeluk – voor problemen kunnen zorgen.

Kohl: Dank je, dat is erg vriendelijk.

Bush: Ik wil de Amerikaanse pers ook vertellen wat we nu gezegd hebben: dat je me nauwkeurig inlichtte over wat er in Duitsland gebeurt, dat je publiekelijk de rol van de Verenigde Staten erkende en dat we akkoord gaan om volgende week verder te praten.

Kohl: Heel goed.

Bush: Succes. Ik ben erg trots op de manier waarop je zo’n vreselijk ingewikkelde situatie aanpakt.

Kohl: Bedankt. Groetjes aan Barbara. Zeg haar dat ik wat worst opstuur voor Kerstmis.

17 NOVEMBER 1989, 7.55 uur

Bush en Kohl praten over de reactie van de Sovjets. Ze zijn erg bezorgd. Moskou heeft nog steeds zo’n 390.000 soldaten in Duitsland en mag niet panikeren.

Kohl: Ik heb lang gepraat met Gorbatsjov. Natuurlijk zijn de Sovjets bezorgd. Ik heb Gorbatsjov verzekerd dat alles ineenklapt als (de Oost-Duitse leider) Egon Krenz niet begint te hervormen, net als in Polen en Hongarije.

Bush: Het is belangrijk dat de Duitsers zien dat hun bondgenoten achter hen staan. (…) We hebben veel bewondering voor de Duitse positie en voor jouw persoonlijke positie. Hoewel het Congres veel lawaai maakt, zullen de Verenigde Staten geen herrie maken en ze zullen hervormingen zoals jij die voorstelt, steunen. De euforische reactie in de Verenigde Staten kan in Moskou of Oost-Duitsland een niet te voorspellen reactie uitlokken. Dat kan erg gevaarlijk zijn. We zullen niet oproepen tot hereniging, we gaan geen kalenders publiceren. We zullen het hele probleem niet op de spits drijven door uitgerekend de Amerikaanse president standpunten over de Muur te laten verkondigen.

13 FEBRUARI 1990, 13.49

De Oost-Duitse regering heeft vrije verkiezingen in maart aangekondigd. Kohl is net terug uit Moskou. Bush en Kohl zijn erg bang dat Moskou een prijs zal zetten op de hereniging van Duitsland: neutraliteit.

Bush: Helmut, hoe maak je het?

Kohl: De toestand blijft erg lastig. Sinds 1 januari zijn zo’n 80.000 Oost-Duitsers de grens overgestoken. Daarom heb ik voorgesteld om een monetaire unie en één economische gemeenschap te vormen. We zullen de regering die op 18 maart verkozen wordt, echt moeten dwingen door te gaan met die hervormingen.

(…) Ik wil toch iets zeggen over mijn onderhandelingen in Moskou. Gorbatsjov was heel kalm. Hij had net een heel moeilijke week in het Centraal Comité achter de rug, maar hij wist zeker dat hij op het partijcongres zijn slag thuishaalt. De problemen waar hij mee moet afrekenen, zijn enorm: de verschillende nationaliteiten, de voedselsituatie. Ik zie geen enkel licht aan het eind van de tunnel. We hebben het ook gehad over de samenwerking van de twee Duitslanden met de vier grootmachten, de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, Frankrijk en de Sovjet-Unie. Ik heb Gorbatsjov heel duidelijk gezegd dat er geen sprake is en kan zijn van een neutraal Duitsland.

Bush: Ging hij daarmee akkoord of luisterde hij alleen maar? Hoe reageerde hij?

Kohl: Ik denk dat de Sovjets erover willen onderhandelen, maar dat we dat punt wel uit de brand kunnen slepen.

20 MAART 1990, 8.31 uur

Bij de verkiezingen in maart kiest Oost-Duitsland met een overweldigende meerderheid voor hereniging en democratie. Een coalitie geleid door de christen-democraten van Kohl wordt verkozen.

Bush: Helmut, hoe maak je het? Ik bel om je te feliciteren. Wat een campagne!

Kohl: Dank je. George, het belangrijkste voor jou in Washington is dat iedereen voor de verkiezingen een enorme overwinning voor links voorspelde en dat iedereen het mis had. De resultaten zijn echt heel belangrijk voor de hele discussie over de NAVO.

Bush: Helmut, jouw duidelijke verklaringen dat een verenigd Duitsland lid blijft van de NAVO is belangrijk. (…) We moeten nu volhouden. Dit is van levensbelang voor de Europese veiligheid en stabiliteit en voor de Verenigde Staten.

30 MEI 1990, 7.43 uur

Gorbatsjov komt op 31 mei naar Washington. Het is zijn eerste bezoek sinds de val van de Muur. Bush en Kohl bespreken de agenda van de vergadering.

Bush: Helmut!

Kohl: Goede morgen, hoe gaat het?

Bush: Ik ben me aan het klaarmaken voor het hoge bezoek.

Kohl: Daarom bel ik je. Gorbatsjov moet heel goed begrijpen dat wij bondgenoten blijven, wat er ook gebeurt. Een duidelijk teken van onze samenwerking is dat het verenigde Duitsland volledig lid blijft van de NAVO. Maak hem dat goed duidelijk, op een vriendelijke manier en vertel hem ook duidelijk dat ik daar net zo over denk. Daar mag geen twijfel over bestaan. En ten tweede: we kunnen een goed economisch verdrag garanderen. Hij heeft echt veel hulp nodig. En hij moet goed weten dat we zijn huidige zwakke positie op geen enkele manier zullen uitbuiten.

Bush: Ik maak hem duidelijk dat we bondgenoten zijn (…). Hij moet hier weggaan en denken dat het een goede topontmoeting was, ook al zijn er geen grote doorbraken bereikt. Ik geloof dat we dat wel klaarspelen. We hebben een hele reeks akkoorden te ondertekenen.

17 JULI 1990, 8.48 uur

Kohl vertelt Bush wat er bij zijn laatste bezoek aan Moskou is gebeurd.

Bush: Helmut, gefeliciteerd.

Kohl: Bedankt. Heb je even tijd om mijn reis te bespreken?

Bush: Ja, natuurlijk. Ik ben echt nieuwsgierig naar wat er is gebeurd.

Kohl: George, eerst en vooral: Gorbatsjov is in prima conditie. Hij weet goed in welke uitzonderlijke situatie hij zich bevindt en welke verantwoordelijkheden hij draagt. Hij weet heel goed dat hij snel moet handelen. Dat hij het meerpartijensysteem moet invoeren, dat hij de samenleving moet veranderen en dat hij voor het eind van het jaar de nodige wetgeving door het parlement moet jagen. Ik heb hem heel duidelijk gemaakt dat hij alleen westerse hulp krijgt als hij die hervormingen doorvoert. (…) Ik vrees dat we ook rekening moeten houden met een verandering in zijn staf.

Bush: Echt? Hoezo?

Kohl: Ik heb het over zijn economische raadgevers, niet over zijn adviseurs voor de buitenlandse politiek. Maar hij is niet tevreden over zijn economen en over de adviezen die ze hem hebben gegeven.

(…) Wat me bijzonder interesseerde – en we hebben daar lang en grondig over gepraat – is dat hij vastbesloten is om zijn land te moderniseren. Hij vertelde me iets wat ik echt niet wist. Hij vertelde dat zijn grootvader in de Stalintijd in de gevangenis had gezeten en gefolterd was. En zijn vrouw vertelde dat haar grootvader onder Stalin was vermoord. Vreemd is dat (…).

Er was nog een heel interessant feit. We hadden het onder vier ogen over de Duits-Amerikaanse betrekkingen. Ik heb hem gezegd dat die relaties zeer, zeer belangrijk zijn. En dat de Duits-Russische betrekkingen schade zouden oplopen als hij probeerde de VS en Duitsland tegen elkaar op te zetten. Zijn antwoord zal je wel interesseren. Hij zei dat ze uit ervaring wisten dat het verkeerd was om te proberen de Amerikanen uit Europa te drijven, dat ze het geprobeerd hadden en dat ze gefaald hadden. Ik ben daar herhaaldelijk op teruggekomen en ik geloof echt dat zijn antwoord eerlijk gemeend was.

Ten slotte: volgens mij is hij een man met veel zelfkennis, die om zichzelf kan lachen. Hij heeft nu al zijn schepen achter zich verbrand. Hij kan alleen vooruit en hij moet slagen.

3 OKTOBER 1990, 9.56 uur

Bijna één jaar na de val van de Muur zijn de beide Duitslanden officieel herenigd.

Bush: Helmut! Ik heb een vergadering met parlementsleden en ik wil je op deze historische dag veel geluk toewensen.

Kohl: Alles gaat goed, heel goed. Ik ben in Berlijn. Gisteravond stonden er wel een miljoen mensen op de plaats waar vroeger de Muur liep en waar president Reagan aan Gorbatsjov vroeg om de grens te openen. Woorden schieten te kort om te vertellen wat ik voel (…). De Amerikaanse presidenten – vanaf Harry Truman tot onze vriend George Bush – hebben dit mogelijk gemaakt. Ik wil je nog eens bedanken voor alle steun die we in de loop der jaren kregen.

Bush: De Verenigde Staten zijn trots dat ze aan jouw kant stonden gedurende deze onderhandelingen. Wij sluiten ons aan bij de hoop en de verwachtingen van het Duitse volk.

Copyright Knack/Newsweek

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content