Een natuurlijk en goedkoop slaapmiddel, al zeer in trek bij de Amerikanen, blijkt zowaar meer in zijn mars te hebben : het hormoon melatonine geeft bejaarden hun jeugd weer.
DE KLOK terugdraaien. Verlichte geesten en charlatans hebben altijd al beweerd dat het kan. Is melatonine het nieuwste zogenaamde wondermiddel, dat zoiets mogelijk maakt ? Het hormoon is een kassukses in Amerikaanse natuurwinkels, ze verkopen het als voedingssupplement. Nu bemoeien enkele dokters er zich mee en niet om het af te kammen. “Ouder worden, de neerwaartse spiraal, hoeft niet, ” verklaren de artsen Walter Pierpaoli en William Regelson in het boek “The Melatonin Miracle Melatonine kan de spiraal stoppen. “
Melatonine is een hormoon dat wordt afgescheiden door de pijnappelklier in de hersenen. Net als de meeste dieren produceert de mens melatonine in overvloed tijdens de kinderjaren, maar nemen de hoeveelheden lichtjes af voor de puberteit, om gestaag te verminderen naarmate mensen de derde leeftijd bereiken. Toen Pierpaoli, een Italiaans immunoloog, erin slaagde bij muizen proporties melatoline op te wekken die strookten met die van de kindertijd bij mensen, leefden de dieren een derde langer dan normaal. Zijn bevindingen rijmen op groeiende berg wetenschappelijke literatuur over de kwestie. Recente onderzoekingen laten veronderstellen dat een toevoeging van het hormoon, ons afweersysteem zou kunnen versterken, onze cellen vrijwaren voor desintegratie, de groei van tumoren en katarakt (grauwe staar) afremmen, en hartziekten voorkomen. En dit alles terwijl we ook nog eens beter kunnen slapen.
Hoe dan ook, melatonine maakt een kans om één van de meest populaire pillen van het decennium te worden. In de Verenigde Staten is haar suksestoernee al begonnen. De pil is goedkoop en vlot verkrijgbaar. Een voorraad voor een maand kost minder dan driehonderd frank in een natuurvoedingswinkel, waar ze al biezonder in is zonder dat mensen weet hebben van haar verjongingseffekten. Reizigers en bedienden gebruiken ze als middel tegen jet lag, stress en slapeloosheid. De verkoop schiet de hoogte in. Eén van de producenten, Source Naturals uit Scotts Valley in Californië, rekent voor dit jaar op een omzet van één miljoen flakons met tabletten drie keer het aantal dat hij in 1993 verkocht. Sceptici krimpen ineen bij de gedachte aan mensen die aan het slikken slaan zonder dat de gevolgen op lange termijn van het middel bekend zijn. Maar tot nu toe botsten de onderzoeken niet op kwaadaardige neveneffekten. “Ik neem elke avond een milligram of zo, ” zegt Russel Reiter, een celbioloog van de universiteit van Texas, die al dertig jaar melatonine onderzoekt. “Ik wil jong sterven op een zo hoog mogelijke leeftijd, en ik denk dat dit hormoon me daarbij kan helpen. “
Melatonine, dat ongeveer vier decennia geleden voor het eerst geïdentificeerd werd, geniet nu erkenning als een van de meest voorkomende molekulen. Het blijkt aanwezig in zoveel uiteenlopende organismen als mensen en protozoën, dat het vermoedelijk al zo’n miljard jaar cirkuleert. Mensen scheiden het cyclisch af uit de pijnappelklier, een klier zo groot als een erwt, die zich centraal in het brein heeft genesteld. De melatonineproduktie hangt af van de hoeveelheid licht die de ogen treft. Fysiologen kennen melatonine als het hormoon dat het bioritme regelt. Door zijn inwerkingen op andere hormonen, helpt het bepalen wanneer mensen slapen en paarden paren, wanneer vogels trekken, honden ruiven en sommige kikkers van kleur veranderen. Maar celbiologen ontdekten onlangs dat melatonine een nog meer fundamentele funktie heeft : de bescherming van de op zuurstof gebaseerde levensvormen tegen de giftige gevolgen van… zuurstof. Bij de verwerking van dit levensbelangrijke gas in het lichaam, produceert de mens zeer gevoelige molekulen, genaamd “vrije radikalen”, die invreten op de celvliezen en het DNA beschadigen. Het proces, bekend als oxidatie, verzwakt de hersenen en spieren naarmate de mens veroudert en draagt bij tot minstens zestig degeneratieve ziekten, zoals kanker, hartaandoeningen en de ziekte van Alzheimer. Het lichaam produceert verscheidene enzymen om deze oxidatie tegen te gaan, en voedingsstoffen zoals vitamine C, vitamine E en beta karotenen kunnen voor extra bescherming zorgen. Maar de meeste van deze zogenaamde anti-oxidanten werken alleen in bepaalde delen van bepaalde cellen. Melatonine dringt gemakkelijk door tot in elke cel in elk deel van het lichaam de hersenen inbegrepen. En zoals de onderzoeksploeg van Reiter onlangs aantoonde bij dierenproeven, kan het hormoon weefsels beschermen tegen een indrukwekkend aantal aanvallen.
DIERENPROEVEN.
Reiter en zijn kollega’s verrichtten proefnemingen op ratten. Twee jaar geleden ontdekten ze dat een kleine dosis melatonine ratten kon beschermen tegen een kanker veroorzakend scheikundig produkt, safrole. Als er louter safrole wordt toegediend, veroorzaakt dit produkt binnen de kortste tijd oxidatie van de levercellen, wat een ingrijpende beschadiging van het DNA veroorzaakt. Maar als de ratten kleine doses melatonine kregen vòòr hun inspuitingen met safrole, vertoonden ze 41 procent minder schade dan de ratten uit de kontrolegroep. In meer recente studies toonde het team van Reiter aan dat de anti-oxidatiewerking van melatonine, ratten kan beschermen tegen ionizerende straling (waarbij, bij een normaal dodelijk dosis, het dodental halveerde) en de longen van de dieren beschut tegen het dodelijke herbicide paraquat. Melatonine zou ook preventief werken tegen katarakt, een beschadiging van de ooglenzen door oxidatie, waarbij “nevelvlekken” het beeldveld vertroebelen. Toen de Texaanse onderzoekers aan achttien pasgeboren ratten de giftige stof BSO toedienden, ontstond er bij alle achttien katarakt binnen twee weken. Maar toen vijftien dieren dezelfde behandeling kregen plus melatonine, bleven bij veertien onder hen de ogen volkomen gaaf.
Oxidatie is niet de enige oorzaak van het aftakelingsproces bij de mens. Ook verliest het menselijk lichaam zijn afweerfunkties. De thymusklier krimpt mettertijd, wat de eigenschap om T-cellen te produceren aantast. T-cellen vormen een afweer tegen besmettingen. Bij het verouderen, produceert de mens eveneens minder antilichaam-molekulen die vreemde indringers, zoals virussen en bakteriën, ontkrachten door ze in te sluiten. Kan dit alles voortkomen uit een verlies aan melatonine ? Proefbuisonderzoek identificeerde receptoren voor melatonine op de cellen en klieren van het afweersysteem. En dierenproeven bewijzen dat het hormoon het afweersysteem van een wezen kan in stand houden of zelfs herstellen.
Eén van de strafste voorbeelden werd opgetekend in Pierpaoli’s muizenlaboratorium. Enkele jaren geleden liet hij door een mikrochirurg de pijnappelklieren van tien jonge en tien oude muizen omwisselen : de jonge kregen de pijnappelklieren van de ouderen ingeplant en omgekeerd. Het duurde niet lang of de jonge muizen strompelden rond met katarakt aan de ogen en kale plekken op hun ruggen. De oudere muizen herwonnen spierweefsel en energie en hun pelzen werden dik en glanzend. Autopsie leerde wat één van de redenen kon zijn. De jonge muizen waren hun thymusklieren zo goed als kwijt na de pijnappelklieroverplanting. Bij de oudere waren ze vernieuwd.
Bij andere dierenonderzoeken stelden de Italiaanse vorsers vast dat een dagelijks melatonine-supplement de prestatie kan opdrijven van afweersystemen, die ouderdom, drugs of stress hebben toegetakeld. Wetenschappers in Israël en Zwitserland ontdekten dat, wanneer muizen melatonine krijgen, hun overlevingskansen na besmetting door een hersenvliesontstekingsvirus meer dan verdubbelen.
CONTRACEPTIEF.
Niemand weet precies in welke mate deze bevindingen ook gelden voor mensen. Maar alles samen wijzen ze aan dat melatonine misschien kan helpen om de meest verspreide aandoeningen van de ouderdom te voorkomen en zelfs te genezen. In verband met kanker beperken de bewijzen zich niet tot proefnemingen met muizen. Autopsiestudies suggereren dat verkalking van de pijnappelklier (een toestand die de klier doet verharden zodat de melatonine-aanmaak daalt) het meest voorkomt in landen met een hoog aantal borstkankers en het minste in landen waar borstkanker zeldzaam is. Bovendien komt de ziekte opvallend weinig voor bij vrouwen die chloorpromazine nemen, een antipsychotisch medicijn dat het melatoninepeil doet stijgen
Dat heeft te maken met oestrogeen, zegt dr. Michael Cohen uit Fairfax (nabij Washington DC, in de staat Virginia). Langdurige blootstelling aan dit hormoon (als gevolg van een vroege puberteit, weinig bevallingen of een late menopauze) verhoogt het risico op borstkanker. Maar melatonine dijkt de vrijmaking van oestrogeen in, en kan zelfs tijdelijk het reproduktiesysteem lam leggen. Dat is de reden waarom bij de meeste diersoorten, de vrouwtjes slechts in bepaalde perioden van het jaar vruchtbaar blijken. Gebruik makend van dit principe, stelde Cohen een stevige dosis (75 mikrogram) samen van melatonine en progestine om een nieuw oraal contraceptief te brouwen. Het middel, B-Oval, deed het even goed als konventionele contraceptieve pillen in Europese tests met 1.000 vrouwen, en vertoonde geen toxische werkingen. Cohen wil binnen de twee jaar een onderzoek opstarten, maar zijn doel reikt verder dan het op de markt brengen van een nieuwe pil voor geboortenregeling. Als zijn hypotese omtremt melatonine, oestrogeen en borsttumoren klopt, zou de nieuwe pil bij vrouwen zowel kanker als ongewenste zwangerschap kunnen vermijden.
Eventueel wordt melatonine dan ook bruikbaar in de strijd tegen kwaadaardige aandoeningen. Verscheidene studies toonden aan dat het de groei van menselijke tumorcellem in een proefbuis kan afremmen, en enkele kankerspecialisten testen nu de uitwerking bij patiënten uit. Een belangrijk onderzoek werd gedaan in 1992 door dr. Paoli Lissoni en zijn kollega’s aan het Santo Gerardo-ziekenhuis in Monza, Italië : bij patiënten met uitgezaaide longkanker was het aantal overlevenden na één jaar signifikant hoger, wanneer ze een dagelijkse dosis van 10 mikrogram melatonine hadden gekregen. In de volgende jaren ontdekten deze wetenschappers dat melatonine de werking verhoogt van inspuitingen met interleuken-2 (IL-2 is een hormoon dat de vermenigvuldiging van T-cellen ondersteunt) tegen kankers van de longen, de nieren, de lever, de dikke darm en de pancreas. In de doses die vereist zijn om tumoren te behandelen, veroorzaakt IL-2 een vervelende koorts en misselijkheid. Maar Lissoni’s ploeg konstateerde dat er in kombinatie met melatonine, slechts een fraktie van de gebruikelijke dosis vereist is.
SLAAPPIL.
Het bepalen van de werkelijke eigenschappen van dit hormoon, als een middel tegen veroudering en kronische ziekten, zal nog jaren vergen. De onderzoekers moeten daarbij talloze sporen volgen. Dierenproeven suggereren dat melatonine behalve in de strijd tegen kanker, mogelijk ook helpt om het cholesterolgehalte binnen de perken te houden, de bloeddruk te regelen en de stress-hormonen die het hart aantast, onder kontrole houdt.
Wie melatonine nu al gebruikt, zal er letterlijk zijn slaap niet voor laten. De meeste gebruikers slikken het om eens lekker te slapen en velen zeggen dat dit nog lukt ook. Robbie Felix, een veertigjarige arbeidsadvizeur in Silicon Valley, vertelt dat ze aan kronische slapeloosheid leed, tot ze twee jaar geleden op Internet informatie over melatonine oppikte. Sindsdien neemt ze elke avond 15 tot 20 milligram (drie tot vier keer de klassieke dosis) en slaapt als een roos. “Met traditionele slaapmiddelen ben ik de hele volgende dag versuft, maar met dit niet, ” zegt ze. Dr. Steven Bock uit Rhinebeck, New York, auteur van een nieuw boek met de titel “Blijf jong met melatonine”, beweert dat hij het middel al aan driehonderd patiënten gaf en nog bij geen enkele een nadelige reaktie ontwaarde. Dr. Ray Sahelian uit Los Angeles (auteur van “Melatonine, natuurlijke slaappil”) vloeit al even zeer over van geestdrift. “Het ziet ernaar uit dat slaappillen op doktersvoorschrift tot het verleden gaan behoren. “
Er blijkt meer aan de hand dan de macht van de suggestie of het placebo-effekt. De wetenschappelijke wereld maakt al melding van de slaapverwekkende eigenschappen van melatonine sinds de vroege jaren tachtig, toen dr. Richard Wurtman van het klinisch onderzoekscentrum van het Massachussetts’ instituut voor technologie (MIT) melatonine gaf aan vrijwilligers, in doses die nu worden bestempeld als megadoses (240 mikrogram). Sindsdien wezen tests namelijk uit dat één tiende van een milligram de slaap al kan bevorderen, op om het even welk ogenblik van de dag. Onderzoek leerde dat een regime van 5 mikrogram per avond, luchtvaartpersoneel kan helpen om zich aan te passen aan andere uurzones. En dr. James Jan van het kinderziekenhuis van British Columbia in Vancouver, rapporteert dat bedtijd-doses van 2,5 tot 10 milligram helpen om normale slaappatronen te verkrijgen bij kinderen met neurologische problemen als autisme, epilepsie, het Dow-syndroom en hersenverlamming. Jan : “We hadden alles al geprobeerd, maar niets hielp. Na één dosis melatonine belden de ouders me op : het is een mirakel, ons kind sliep de hele nacht door. “
Er bestaan een massa slaapmiddelen, maar ze sorteren allemaal hun neveneffekten en vertonen de neiging om de herstellende droomfaze, de zogenaamde REM-faze, te onderdrukken. REM is de afkorting van rapid eye mouvements of “snelle oogbewegingen”, het uiterlijke kenmerk van een bepaalde faze van de droomtoestand. Voorts veroorzaken de klassieke slaapmiddelen gewenning : naarmate men ze langere tijd neemt, verliezen ze hun rendement. Ze werken verslavend als ze te frekwent genomen worden, en bij hoge doses kunnen ze zelfs dodelijk blijken. Bij melatonine stelden de onderzoekers tot nu toe geen enkel van deze nadelen vast. Om na te gaan vanaf welk niveau een geneesmiddel gevaarlijke nevenwerkingen heeft, hanteren de vorsers van de kontrolekommissie in de Verenigde Staten de LD 50-norm, refererend aan de dosis die dodelijk blijkt voor 50 procent van de proefdieren die het middel toegediend krijgen. Bij melatonine echter konden ze geen dosis vinden die sterk genoeg is om een muis te doden. En toen ze gedurende een maand elke avond 6 gram (6.000 milligram) melatonine gaven aan menselijke vrijwilligers, traden als enige nevengevolgen maagstoornissen en wat slaperigheid overdag op.
Maar toch verschillen de experten sterk van mening over de vraag of melatonine zomaar naast zeewier mag liggen in natuurvoedingswinkels. “Elke keer als iemand schrijft over dit middel, ” sakkert Wurtman, “krijg ik het onprettige gevoel dat meer en meer mensen er zullen op af komen. ” Wurtman laat zich over de eigenschappen van het hormoon even positief uit als de rest. Zijn eigen bedrijf, Interneuron Pharmaceutical, heeft een patent-aanvraag lopen op een op melatonine gebaseerde slaappil (het produkt zelf kan niet worden gepatenteerd). Wel maakt hij zich zorgen over de relatieve onbekendheid van het hormoon. “Is het veilig voor zwangere vrouwen ? ” vraagt hij zich af. “Is het veilig als je het samen met Prozac neemt ? Niemand die het echt weet. “
Dat soort vragen verhindert niet dat melatonine menig verbruiker verleidt. Het middel belooft een heerlijke nachtrust, gekoppeld aan dromen over je 105de verjaardagsfeestje. De nachtmerrie komt pas later, in een dubbel overbevolkte wereld.
Copyright Newsweek, Der Spiegel. Bewerking :
Lode Willems
Kan melatoline de klok terugdraaien ? In de Verenigde Staten is het middel aan een suksestoernee bezig.
