De federale regering had het nog zo beloofd: er zou niet worden bespaard op Justitie. En toch. Nu blijkt er zelfs geen geld meer voor extra cipiers in de overvolle gevangenissen. Getergd door een falende federale overheid heeft nu ook de Centrale Toezichtsraad voor het Gevangeniswezen zijn werk opgeschort.
‘Beschamend’ noemde de Centrale Toezichtsraad voor het Gevangeniswezen in zijn jongste jaarraport (2008-2010) de toestand in de Belgische gevangenissen. De huisvesting van de gevangenen is volgens de raad zo ondermaats dat die eigenlijk een aanslag betekent op de menselijke waardigheid.
Die Centrale Toezichtsraad werd in 2003 op-gericht om de werking van de gevangenissen te controleren en toe te zien op de correcte behandeling van de gedetineerden. De raad kan niet alleen alle incidenten in de gevangenis oplijsten, maar ook, indien nodig, samen met de verantwoordelijken zoeken naar oplossingen voor de problemen waarmee de gevangenissen te kampen hebben.
Door de mediaopwinding rond de pas gevormde regering van premier Elio Di Rupo kreeg dit rapport eind vorig jaar te weinig aandacht. Enkele kranten meldden alleen dat de nieuwe minister van Justitie Annemie Turtelboom niet wenste te reageren op de besluiten van het rapport – wat op zich al een opmerkelijke politieke houding is.
Kennelijk getergd door de nonchalante federale overheid heeft de voorzitter van de Centrale Toezichtsraad, Paul Cosyns, nu ontslag genomen. En het bestuur heeft eenparig besloten de werkzaamheden op te schorten.
De opeenvolgende regeringen hebben de Centrale Toezichtsraad nooit de ondersteuning gegeven die bij de oprichting was beloofd. De leden van de raad en van de lokale commissies van toezicht die aan de gevangenissen zijn verbonden, verrichten hun werk onbezoldigd.
Het ministerie van Justitie wordt geacht de Centrale Toezichtsraad, die niet eens over eigen financiële middelen kan beschikken, te voorzien van een secretaris en plaatsvervangend secretaris. Maar zelfs daar liep het van bij de aanvang al fout. De uitgestuurde secretarissen bleken meestal incompetent, als ze al bereid waren te werken. Dossiers bleven onbehandeld of belandden bij het afval. Leden van de Centrale Toezichtsraad zeggen onomwonden dat zij de indruk hebben dat Justitie geen enkele aandacht heeft voor het geleverde werk. Daarom trachten bestuursleden de Centrale Toezichtsraad onder de voogdij van de Kamer van Volksvertegenwoordigers te krijgen.
Want zelfs de aanmaningen van het Europese Antifoltercomité om de Centrale Toezichtsraad voldoende te ondersteunen zodat die zijn opdracht in alle onafhankelijkheid kan uitvoeren, werden door de opeenvolgende ministers van Justitie genegeerd.
Toen hij eind 2008 nog even als interim-premier de Wetstraat 16 binnenstapte, vatte Guy Verhofstadt het Belgische probleem kort samen: ‘Het geld is op.’ De financiële toestand is er, ook voor Justitie, sindsdien niet op verbeterd.
Bij haar aantreden had de regering-Di Rupo nog zo beloofd dat er niet zou worden bespaard op Justitie. Doch die belofte bleef niet overeind. Net als alle andere departementen moet Justitie onder de kaasschaaf. Vorige week trachtte Justitieminister Annemie Turtelboom van haar collega’s te verkrijgen dat 393 vertrekkende gevangeniscipiers toch worden vervangen. Ze vroeg daarom 14 miljoen euro bijkomende middelen. Maar zelfs haar eigen partij Open VLD toonde zich aanvankelijk onwrikbaar. Uiteindelijk mocht de minister haar cipiers houden, maar ze moest dan wel elders gaan besparen.
Terwijl het aantal gevangenen toeneemt – er zitten nu 11.200 mensen in de Belgische gevangenissen – en de cellen overvol raken, blijkt Justitie daar financieel helemaal niet op voorzien.
In de gevangenissen wordt de toestand schrijnender met de dag. Zo schrijnend dat voorzitter Luc Hennart van de Brusselse rechtbank van eerste aanleg onlangs de onderzoeksrechters vroeg voortaan twee keer na te denken alvorens iemand in voorarrest naar de gevangenis van Vorst te sturen. Vorst is dan ook de meest verwaarloosde gevangenis van het hele land, met een overbevolking van nagenoeg vijftig procent.
Samen met die van Antwerpen staat de gevangenis van Vorst vandaag als voorbeeld voor alles wat fout loopt met de Belgische penitentiaire instellingen. In de 19e en begin 20e eeuw golden de Belgische gevangenissen als voorbeelden voor de rest van Europa. Dat was het werk van de grote hervormers van het penitentiaire systeem, Edouard Ducpétiaux en vooral Adolphe Prins die als adviseur bijdroeg tot de reputatie van grote ministers van Justitie als Jules Lejeune en Emile Vandervelde.
Midden vorig jaar liep zelfs directeur-generaal Hans Meurisse van de penitentiaire inrichtingen al vooruit op het jaarverslag van de Centrale Toezichtsraad. Hij had het over een onbeheersbare situatie. Alleen een uitbreiding van het elektronische toezicht bood, volgens Meurisse, een uitkomst, weliswaar op korte termijn. Maar ook dat elektronisch toezicht vergt meer personeel. In het verleden immers raakte al bekend dat het elektronische toezicht ’s nachts onbemand bleef.
De gemiddelde overbevolking van de Belgische gevangenissen is intussen wat gedaald, dankzij de verhuizing van een 600-tal gedetineerden naar een afgehuurde penitentiaire instelling in het Nederlandse Tilburg. Maar die oplossing is slechts tijdelijk.
Onduidelijk blijft ook hoe het vordert met de bouw van de nieuwe gevangenissen. Aan bouwplannen heeft het de opeenvolgende ministers van Justitie nooit ontbroken. Alleen de uitvoering ervan door de regie der gebouwen liet steeds op zich wachten.
Een plan dat tot voor kort in overweging werd genomen, was dat voor een drijvende gevangenis. Volgens het aanvankelijke plan zou de ponton met daarop de gevangenis in het havengebied van Oostende worden aangemeerd. Maar toen bleek het drijvende bouwwerk te groot voor de lokale sluizen. Er wordt nu naar een andere mogelijkheid gezocht.
Op het terrein loopt de situatie verder uit de hand. Een mogelijke staking van de cipiers zal ongetwijfeld voor nieuwe spanningen in de gevangenissen zorgen. Want de politieagenten die de cipiers dan moeten vervangen, zijn op die taak niet voorbereid.
Bovendien zitten in de Belgische gevangenissen meer dan 1000 geesteszieken die daar niet thuishoren. Het incident in februari 2011 waarbij een gevaarlijke psychopaat een celgenoot wurgde voor de ogen van de gegijzelde zorgéquipe, illustreert hoezeer de situatie is ontspoord. Paul Cosyns en de Centrale Toezichtsraad hebben nooit opgehouden dit schandaal onder de aandacht te brengen.
Tegen begin 2014 moet het nieuwe forensisch-psychiatrisch centrum in Gent in gebruik worden genomen. De exploitatievoorwaarden zijn nog altijd niet bekend. Het personeel moet nog worden gerekruteerd en opgeleid. Bovendien is het nog lang niet zeker dat het centrum een ziekenhuisstatuut krijgt.
In afwachting van deze regeringsbeslissingen blijft de toestand in de Belgische gevangenissen een schending van de mensenrechten.
Rik Van Cauwelaert
De opeenvolgende regeringen hebben de Centrale Toezichts-raad nooit de onder-steuning gegeven die bij de oprichting was beloofd.
