Volgende woensdag, 11 augustus, schuift de maan voor de zon: het wordt de meest bekeken zonsverduistering aller tijden.
Het licht gaat uit om halfeen. Die middag van 11 augustus zal de zon hoog aan de hemel staan wanneer de maan zich er pal voor plaatst. Op dat ogenblik haalt de natuur haar meest feeërieke decor te voorschijn: de verblindende zonneschijf verschuilt zich achter de maan waardoor de zachtgloeiende zonneatmosfeer, de corona, zichtbaar wordt. Het parelmoeren licht van de corona glanst als een aureool om de inktzwarte maan. De hemel kleurt dieppaars, behalve aan de horizon waar hij helder geel blijft. Enkele sterren en planeten worden zichtbaar. Vooral de felle Venus, op een handbreedte van de verduisterde zon, springt in het oog. Het onvergetelijke schouwspel duurt – op de best gelegen plaatsen – twee minuten en enkele seconden.
Dit wordt de laatste zonsverduistering van het millennium, en ongetwijfeld de meest bekeken aller tijden. Het spoor van de maanschaduw loopt dwars door het dichtbevolkte Europa en dat in volle vakantieperiode. Miljoenen Fransen, Duitsers, Oostenrijkers, Hongaren, Roemenen en Turken kunnen het verschijnsel vanuit hun woonplaats bewonderen. Miljoenen andere Europeanen begeven zich op weg om een plekje te vinden in het gebied dat in de schaduw van de maan terechtkomt. Jumbo’s vol Amerikanen en Japanners komen mee van het feest genieten. Het zal druk zijn, wanneer het licht uitgaat.
De maanschaduw schuift ook over België, maar alleen over het uiterste zuidelijk puntje van het land. Wie in Aarlen, Virton of Bouillon woont, zit goed. Vlaanderen valt volledig buiten het gebied waar de eclips totaal is. Bij ons wordt hoogstens 98 procent van de zonneschijf bedekt. Dat betekent niet dat wij voor 98 procent van het fenomeen kunnen genieten. De twee procent van de zon die overblijft, bederft het effect totaal. Het restantje zonnelicht verblindt zo sterk dat het niet mogelijk zal zijn de corona te zien. Wel zal omstreeks halfeen die dag ook Vlaanderen gedurende enkele minuten in een wat griezelig halfduister gedompeld worden. Van het sublieme schouwspel dat een totale zoneclips biedt, krijgen we hier echter niets te zien. De Vlaming zal zich moeten verplaatsen. Naar het zuiden van het land, of naar een andere plek binnen de honderd kilometer brede strook waar de verduistering totaal is. Er is keuze genoeg.
TOTALE ECLIPS IN ZUID-BELGIE
De schaduw van de maan raakt de aarde het eerst in de Atlantische Oceaan, iets ten zuiden van Nova Scotia. Dat betekent dat zelfs de bewoners van de oostkust van Noord-Amerika nog iets van het verschijnsel kunnen meepikken. Zij zien op 11 augustus een gedeeltelijk verduisterde zon opkomen. Nergens is de verduistering daar echter totaal omdat de kernschaduw van de maan het Amerikaanse vasteland niet treft. Wel is in een breed gebied rond deze kernschaduw een gedeeltelijke zonsverduistering te zien.
Tegen hoge snelheid schuift de kernschaduw over de oceaan in oostelijke richting. Rond tien na twaalf bereikt zij de kust van Cornwall, in het uiterste zuidoosten van Engeland, waardoor zij door een menigte samengedromde Britten opgewacht zal worden. Even later steekt de schaduw het Kanaal over, en bereikt zij het noorden van Frankrijk ter hoogte van Cherbourg. In Frankrijk komen enkele grote steden als Le Havre, Amiens, Reims, Metz en Straatsburg in de schaduw te liggen. De Parijzenaars moeten tevreden zijn met een zon die voor 99,2 procent verduisterd wordt.
Om 12.27 uur treedt de maanschaduw ook België binnen. Henegouwen blijft net buiten de totaliteitszone, maar iets verderop, waar de Semois zich in de Maas stort, schuift de schaduw de grens over. De burcht van Godfried van Bouillon komt in de duisternis te liggen, al duurt de eclips hier amper vijftig seconden. Aarlen, de enige Belgische stad met meer dan tienduizend inwoners die in de totaliteitszone ligt, moet met 63 seconden tevreden zijn. Virton ligt wat gunstiger; hier bedekt de maan 1 minuut en 49 seconden lang de zon. Ook het zuidelijk deel van het Groothertogdom Luxemburg wordt in de duisternis gedompeld. De hoofdstad krijgt een totaliteit van 1 minuut en 20 seconden.
Belgen (en Nederlanders) die de moeite doen om zich naar het zuiden van België of Luxemburg te begeven, doen er goed aan nog enkele kilometer verder af te zakken. De centrale lijn van de verduistering – dat is de lijn in het midden van de totaliteitszone waar de duur van de totale verduistering maximaal is – doorkruist ons land niet maar loopt ongeveer twintig kilometer ten zuiden ervan. Wie die lijn opzoekt, rekt het genot met kostbare seconden.
De stad Metz ligt vrijwel op de centrale lijn; de totaliteit duurt hier 2 minuten en 13 seconden. Verderop, in Duitsland, bevindt Stuttgart zich op de centrale lijn. Ook andere grote steden als Karlsruhe, Ulm en München komen diep in de maanschaduw terecht. In Oostenrijk is Salzburg uitstekend gelegen, maar Linz ligt op de rand van de schaduwzone. Maar ook die positie kan spectaculaire effecten opleveren. De maanrand scheert er precies langs de zonnerand, en omdat de rand van de maan wegens het reliëf van het maanoppervlak gekarteld is, wordt het zonnelicht op sommige plaatsen nog net doorgelaten en op andere plaatsen niet. Daardoor kan gedurende enkele seconden een snoer van felle lichtpunten langs de maan te zien zijn. Dat zijn de zogenaamde Baily-parels, genoemd naar de Britse astronoom Francis Baily die het verschijnsel in 1936 voor het eerst beschreef.
Baily-parels zijn overal te zien waar de maan volledig voor de zon schuift, op het ogenblik dat de totaliteit net begint of eindigt. Aan de rand van de totaliteitszone duren ze echter het langst. Dat is overigens het enige voordeel van een positie in de rand van de schaduwzone. Voor de rest kan men beter een plaats diep in de schaduwzone kiezen, zo dicht mogelijk bij de centrale lijn, waar de verduistering het langst duurt en de corona zich in de beste omstandigheden laat bewonderen.
HET GELUK LIGT IN HET OOSTEN
In Hongarije strekt het Balaton-meer zich in zijn volle lengte binnen de totaliteitszone uit, wat menig zonnebader een moment van verkoeling zal bezorgen. De hoofdstad Boedapest ligt, zoals ook Wenen in Oostenrijk, iets te noordelijk. In Roemenië daarentegen bevindt de hoofdstad Boekarest zich pal op de centrale lijn. Beter dan de Roemenen kan trouwens niemand het treffen, want de verduistering bereikt hier haar maximale duur: 2 minuten en 23 seconden.
Nog altijd oostwaarts loopt de maanschaduw door het noordoostelijke deel van Bulgarije. Zij steekt de Zwarte Zee over en doorkruist Turkije diagonaal. Ook het rumoerige Koerdische gebied, in het uiterste zuidoosten van Turkije en het noorden van Irak, wordt twee minuten van het zonnelicht beroofd. Daarna is Iran aan de beurt, Pakistan en tenslotte India. In de Golf van Bengalen, iets voorbij de oostkust van het Indische subcontinent, laat de maanschaduw de aarde weer los, ruim drie uur nadat zij er aan de andere kant op terechtkwam.
Het hele traject is 14.000 kilometer lang en gemiddeld ongeveer 100 kilometer breed. In totaal loopt de totaliteitszone door zeventien landen en over drie hoofdsteden (Luxemburg, Boekarest en Karachi). Drie andere hoofdsteden liggen zo dicht bij de totaliteitszone dat de verduistering er een grootte van meer dan 99 procent bereikt: Parijs, Wenen en Boedapest. Buiten de totaliteitszone is de eclips te zien als een gedeeltelijke zonsverduistering in heel Europa, een flink deel van Azië en Afrika en een klein stukje van Noord-Amerika.
Natuurlijk is van de eclips – totaal of gedeeltelijk – slechts iets te zien bij helder weer. De waarnemer die binnen de totaliteitszone en onder een wolkendek plaatsneemt, zal wel merken dat het donker wordt, maar verder niets van het schouwspel te zien krijgen. De kans op die tegenslag is op de meeste plaatsen, helaas, niet gering.
In onze streken – België, Frankrijk, Duitsland – moet men rekening houden met een kans op fatale bewolking van ongeveer 50 procent. Verder naar het oosten zijn de vooruitzichten gunstiger. In het algemeen geldt voor deze eclips de regel dat de kans op mooi weer stijgt naarmate men naar het oosten opschuift. De regel gaat weliswaar slechts op tot Pakistan. Wegens het moessonseizoen is de kans op bewolking daar in India zeer groot. Indien er geen praktische bezwaren bestonden om naar Iran of Irak te trekken, zouden deze landen de ideale plaats vormen. Vanuit de woestijnen daar krijgt men het verschijnsel vrijwel met zekerheid te zien. Ook in Turkije is het klimaat gunstig, al moet men hier nog rekening houden met een kans van 20 of 30 procent op slecht weer. In Oost-Europa bedraagt die kans ongeveer 40 procent.
Bij ons ligt zij, zoals gezegd, in de buurt van 50 procent. Het risico dat men loopt door het verschijnsel in eigen land te willen beleven, is aanzienlijk. In Cornwall, waar het feest moet beginnen, bestaat 60 procent kans dat de hele vertoning in het water valt.
Terwijl de bewegingen van de zon en de maan zich over perioden van eeuwen exact laten voorspellen, kan men die van de wolken nog geen dag vooraf berekenen. De aardse dampkring is een woelige laag gassen, van waaronder we naar de hemellichamen kijken. De eclipswaarnemer moet hopen op geluk, en desnoods berusten in zijn ongeluk.
VOORZICHTIGHEID IS NOODZAKELIJK
Met het nodige geluk kan men de verduistering van begin tot eind volgen. De totaliteit duurt hooguit twee minuten en enkele seconden, maar de hele eclips neemt twee uur en drie kwartier in beslag. Ongeveer vijf kwartier voor het begin van de totaliteit, raakt de maanschijf de zonneschijf voor het eerst. Vanaf dat ogenblik tekent zich een deuk in de zon af. Dit zogenaamde eerste contact doet zich in Aarlen voor om 11.09 uur. Voor andere plaatsen in België kan dat hoogstens twee minuten verschillen.
Van de “hap” uit de zon is aanvankelijk niet veel te merken. Wie door een eclipsbrilletje naar de zon kijkt, zal echter al enkele minuten na het eerste contact de deuk opmerken. Naarmate de minuten voortschrijden, groeit de hap. Na veertig minuten is de zon voor de helft “weg”.
Dit is het moment om nogmaals op het gevaar van zonnewaarnemingen te wijzen. Kijk in geen enkel geval met het onbeschermde oog naar de zon. Ook niet voor slechts enkele seconden. Het ongefilterde zonnelicht kan het netvlies zeer snel onherstelbaar beschadigen. Het is van het grootste belang de ogen te beschermen met een filter die alle gevaarlijke stralen tegenhoudt, niet alleen de verblindende lichtstralen, maar ook de onzichtbare ultraviolette en infrarode stralen. Alleen de overal verkrijgbare eclipsbrilletjes (of een lasbril) zijn veilig. Gebruik geen andere hulpmiddelen, zoals zwarte fotonegatieven, beroete glazen of cd’s, ook niet wanneer die het licht voldoende lijken te verzwakken. De andere gevaarlijke stralingen worden er onvoldoende door tegengehouden.
Voorzichtigheid is ook nodig bij het gebruik van verrekijkers en telescopen. Gebruik tijdens de gedeeltelijke fase van de zonsverduistering deze instrumenten niet, tenzij zij uitgerust zijn met een gepaste filter vóór het objectief (niet aan het oculair). De ongelukkige die zelfs maar een fractie van een seconde een bundel zonnelicht uit een telescoop rechtstreeks op het netvlies krijgt, is onherroepelijk blind.
ER HANGT EEN BEKLEMMENDE SFEER
Met het eclipsbrilletje stevig op de neus kan men het verloop van de verduistering veilig volgen. Naarmate de maan opschuift, bedekt zij een steeds groter deel van de zon. Wanneer na ongeveer een uur nog slechts een sikkel van het stralende hemellichaam overblijft, wordt het effect ook zonder omhoog te kijken merkbaar. De kleuren trekken weg uit het landschap, over de aarde daalt een grijze sluier neer, het wordt kil en er hangt een beklemmende sfeer. De schaduwen nemen vreemde vormen aan. Onder het loof van een boom, waar de zon anders in duizenden lichtvlekjes doorheen schijnt, zijn nu op de grond talloze lichtsikkeltjes te zien. Door elk gaatje tussen de bladeren projecteert de sikkelvormige zon een beeldje van zichzelf.
Tenslotte verschrompelt het strookje zonnelicht tot het helemaal weg is. Het is dan 12.28 uur (in België); de totaliteit is begonnen. Nu is het veilig (en nodig) het brilletje af te zetten en kan men met het blote oog naar de zon kijken. De aanblik is betoverend. Rond de maan strekt zich de witte gloed van de corona uit, een ijl uitwaaierend licht dat de gitzwarte bol omkranst. Vlak langs de maanrand zijn kleine oranje-rode lichtpunten te zien, de zogenaamde protuberansen. Dat zijn erupties op de zon, gloeiende gasslierten die tienduizenden kilometer omhoog geslingerd worden. Men kan de protuberansen met het blote oog zien, maar door een telescoop zijn ze pas echt spectaculair.
Een gewone verrekijker bewijst nu ook goede diensten. Het is perfect veilig die op de verduisterde zon te richten. Men ziet de protuberansen dan duidelijker, en ook allerlei vage structuren in de corona, zoals lange, verdichte uitlopers die één tot twee zonnediameter ver reiken (dat is algauw drie miljoen kilometer), of dunnere bundels die als waaiers loodrecht op de zonnerand staan.
Het uitzicht van de corona en het aantal protuberansen hangt af van de activiteit van de zon. Bij sterke zonneactiviteit zijn er veel vlekken op het zonneoppervlak (die men door een telescoop kan bekijken, maar vanzelfsprekend niet tijdens de totale verduistering), en ook hevige uitbarstingen. De corona biedt bij hoge activiteit een meer bolvormige aanblik dan wanneer er weinig zonnevlekken zijn. De activiteit van de zon schommelt in cycli van elf jaar. Op dit ogenblik bevindt de cyclus zich juist voor een nieuw maximum, dat rond het begin van het volgend jaar verwacht wordt. Dat betekent dat de zon nu al zeer actief is en dat de kans op fraaie protuberansen groot is.
EEN RING MET DIAMANT AAN DE HEMEL
Tijdens de totaliteit wordt het donker maar géén nacht. Slechts de allerhelderste sterren en enkele planeten komen te voorschijn. De meest opvallende planeet is Venus, die de voorbije weken als schitterende avondster aan de hemel prijkte maar kort geleden van het toneel verdween omdat zij te dicht bij de zon schoof. Nu betrappen we haar heel even in haar schuiloord bij de zon. Iets verder van de zon gelegen, en aan de tegenoverliggende kant, treffen we Mercurius aan. Maar deze planeet is aanzienlijk zwakker dan Venus. Laag boven de westelijke horizon is misschien nog net Jupiter te zien. Behalve deze drie planeten zijn aan het dof gekleurde firmament hooguit een half dozijn sterren te zien.
Men zou het schouwspel willen vasthouden en blijven bekijken, maar onverbiddelijk vervolgen de hemellichamen hun voorgeschreven wegen. Plots priemt een puntvormige straal langs de maan en verschijnt een adembenemende “ring met diamant” aan de hemel. Door een dal in de oneffen maanrand bereikt het eerste zonnelicht weer het oog, terwijl de corona rond de maan nog te zien is waardoor de aanblik ontstaat van een ring met een fonkelende diamant.
Even later zijn er meerdere lichtflitsen, alsof de ring explodeert. Het zijn de al genoemde Baily-parels die in een boogje langs de maanrand opduiken. Heel even nog kan men het sublieme lichtspel bewonderen, maar dan is het noodzakelijk het eclipsbrilletje weer op te zetten. De totaliteit is afgelopen. De zon keert terug.
Wat volgt, is een heruitgave in omgekeerde volgorde van de gedeeltelijke fase voor de totaliteit. Onverstoorbaar schuift de maan voort, nu echter door vrijwel niemand nog gadegeslagen. De indrukken van de voorbije momenten zijn zo sterk geweest dat het monotone vervolg nog moeilijk de aandacht kan trekken. Om 13.50 uur vindt het “laatste contact” plaats en verdwijnt het laatste deukje uit de zon.
DE VOLGENDE WORDT EEN FLOP
En wat als de hemel op 11 augustus met wolken toegedekt is? Dan valt van dit alles niets te zien en dient men de volgende gelegenheid af te wachten.
De volgende totale zonsverduistering in België doet zich voor op 23 september 2090. Maar deze eclips wordt met zekerheid een flop, want de totaliteit valt samen met zonsondergang. De daaropvolgende gelegenheid vindt plaats op 25 mei 2142. Deze keer zijn de omstandigheden gunstig. De zon staat 45° hoog wanneer zij verduisterd wordt, en heel Vlaanderen (en een deel van Wallonië) kan van het spektakel genieten.
Dat is een geschenk voor het nageslacht. De nu levende zielen die nog een totale zonsverduistering willen meemaken, zullen dat niet vanuit dit land kunnen doen. Wie er de reis voor over heeft, hoeft echter niet lang te wachten. De eerstvolgende totale zonsverduistering valt op 21 juni 2001. In Angola, Zambia, Zimbabwe verdwijnt die dag de zon achter de maan.
Als het regent op 11 augustus, is dat de volgende kans.
