De reisarchieven van Leopold III zijn beschikbaar geworden. Ze tonen een ander beeld van de vaak zo verguisde koning.

INFO : De reisverslagen van Leopold III van 1919 tot 1983 zijn gepubliceerd in het boek ‘Leopold III. Carnets de voyages’, Editions Racine, a 29,95. Met illustraties en een voorwoord van prinses Esmeralda.

Koning Leopold III was een reiziger. Zowel vóór hij koning werd, met de latere koningin Astrid aan zijn zijde, als ná zijn koningschap, in aanwezigheid van prinses Lilian. Hij reisde de hele wereld af, kampeerde op de wildste plaatsen, meestal in vrij klein gezelschap, maar altijd met zijn camera’s bij zich.

Leopold III ontpopte zich tot een begenadigd fotograaf. Hij slaagde erin schitterende beelden te maken van de tropische landschappen – de magie van een regenwoud vastleggen is niet eenvoudig. Hij keek met een bijna Leni Riefenstahlachtige bewondering naar de lichamen van lokale mensen.

Een halve eeuw lang verzamelde hij minutieus de mooiste beelden die hij maakte, zowel in kleur als in zwart-wit. De beste zwart-witfoto’s werden netjes ingeplakt in vergulde boeken; voor de beste dia’s liet hij speciale kasten bouwen die de tand des tijds moeiteloos hebben doorstaan.

Bijna alle foto’s waren genummerd, gedateerd, en van een korte toelichting voorzien. Astrid was steevast A. Lilian kreeg meestal twee letters meer: Lil. Sommige foto’s lijken doorslagjes van elkaar: zelfde beeld maar andere prinses. Zelfs de vakantiekiekjes van Leopold, op het kasteel van Argenteuil of in het zuiden van Frankrijk, met een sexy prinses Esmeralda, zijn verzorgd.

Na de dood van prinses Lilian kwam de collectie terecht op het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN) in Brussel. Een misschien wat vreemde locatie voor een toch vooral historisch waardevolle verzameling, maar niet helemaal: bioloog Jackie Van Goethem van het KBIN is bestuurder-secretaris van het Leopold III-Fonds.

Van Goethem: ‘Koning Leopold III stichtte in juni 1972 de vzw Leopold III-Fonds voor Natuuronderzoek en Natuurbehoud waarvan hij tot zijn dood, in september 1983, voorzitter was. Het was zijn wens dat zijn jongste dochter, prinses Esmeralda, hem zou opvolgen, en tevens dat zijn omvangrijk foto- en dia-archief in het KBIN, zetel van het Fonds, zou worden bewaard. Om het archief voor de toekomst veilig te stellen en te valoriseren is het Fonds op zoek naar sponsors. We willen de tienduizenden foto’s en dia’s, samen met de beschrijvingen en de legenden, digitaliseren. Gelet op hun wetenschappelijke en historische waarde zijn ze een onschatbare bron van informatie voor historici, botanici, zoölogen en etnologen.’

Een staccatostijl

Bij de foto’s hoorden ook dagboeken. Meestal stond daar in een staccatostijl niet veel meer in geschreven dan wat Leopold die dag gedaan had. Op 21 mei 1925 noteerde hij over een bezoek aan een meisjesschool in het Congolese Kisantu: habillement correct, discipliné. Afstandelijk, bijna wetenschappelijk, observerend als de fotograaf die hij was. Op 18 januari 1933 schreef hij over een plantage van kapokbomen: production mensuelle: 300 m3. Faudrait beaucoup plus pour que cela paie: au moins 500 m3.

Leopold reisde drie keer door Congo, in 1925, in 1933 en in 1957. Hij had effectief oog voor de natuur. In 1933 schreef hij in zijn dagboek (uiteraard in het Frans): Het heeft mij altijd verbaasd vast te stellen dat onze kennis maar heel pover is als de factor tijd een rol speelt in een systeem. Vraag bijvoorbeeld aan een naturalist inlichtingen over de anatomie van eender welk bekend beest of microscopisch diertje, en hij zal u onmiddellijk de meest gedetailleerde informatie verschaffen. Maar vraag iets over, bijvoorbeeld, de levensduur van zo’n dier, of de groeiduur van een plant, of in het algemeen eender wat waarin een tijdselement speelt, en u zal verbaasd zijn over de onnauwkeurigheden in de antwoorden.

Van Goethem: ‘Na expedities in vele tropische streken raakte de toenmalige prins Leopold overtuigd van de noodzaak om op een breedgeorganiseerde wijze de natuur wereldwijd te beschermen. Zijn gedachten daarover sprak hij in 1933 uit in een fel opgemerkte toespraak voor de African Society in Londen. Bijna zestig jaar later kan men diverse van die gedachten terugvinden in de preambule van het VN-Verdrag inzake Biologische Diversiteit, dat in 1992 in het Braziliaanse Rio de Janeiro voor ondertekening werd voorgelegd aan zowat alle staatshoofden en regeringsleiders ter wereld. Leopold III kan zonder twijfel een voorloper worden genoemd in het streven naar een wereldomvattend natuurbehoud.’

Maar Leopold III deed ook politieke uitspraken. In 1933 al bekritiseerde hij in Congo de politiek van zijn illustere voorvader en naamgenoot Leopold II, de man die België zijn kolonie schonk en die nu stilaan van zijn piëdestal wordt gehaald ( zie kader). Leopold III vond wel wat excuses voor de toenmalige politiek, in de ‘onwetendheid van onze voorouders aangaande de gevolgen van hun daden‘.

Toch omschreef hij Belgiës koloniale politiek in 1933 onomwonden als een ‘ politiek van een kapitalistische exploitatie‘. Met als voornaamste kenmerk dat ze steunde op kapitalistische Europese ondernemingen die absoluut succes moesten hebben, en waaraan de belangen van de inboorlingen ( indigènes) en zelfs de koloniale administratie onderschikt waren.

Hij somde een lijstje op van gevolgen van deze politiek: ze beschadigde macht en autoriteit, ze bruuskeerde de transformatie van de lokale maatschappij, ze werkte de ontwikkeling van een proletariaat in de hand, ze hield de bevolking arm en ze draineerde alle voordelen naar de metropool. Ze verhinderde, kortom, dat de economie zich ontwikkelde.

Elders, bijvoorbeeld in Nederlands-Indië, zag Leopold koloniale modellen die wél zijn goedkeuring konden wegdragen.

Door Dirk Draulans

Leopold III omschreef onze koloniale politiek als een politiek van kapitalistische exploitatie.