In februari 2000 trad in Oostenrijk een nieuwe regering aan met daarin ook de uiterst rechtse FPÖ van Jörg Haider. Prompt kondigden de Europese partners sancties aan. Oostenrijk was te mijden, zelfs voor skiërs. Intussen zijn de sancties weer opgeheven en lijken de plooien gladgestreken. Wij peilen de stemming in de Oostenrijkse politieke wereld, een jaar na de boycot-operette.

‘Noem je politieke tegenstander een fascist. Zo proclameer je jezelf tot antifascist, en krijg je in de kring van bevooroordeelden een heiligenaureool.’ Peter Sichrovsky, secretaris-generaal van de Freiheitliche Partei Österreichs (FPÖ), heeft het over de ‘hetze’ van politici als de Belgische minister van Buitenlandse Zaken Louis Michel (PRL) tegenover zijn partij.

Een jaar geleden, op 4 februari, kwam de FPÖ met de christen-democratische Volkspartei (ÖVP) aan de macht. Prompt pasten de 14 andere lidstaten van de Europese Unie drie afgesproken sancties toe: geen bilaterale contacten meer met de Oostenrijkse regering; haar ambassadeurs worden nog alleen op louter technisch niveau ontvangen; Oostenrijkse kandidaten voor internationale functies worden geboycot. Dat was de regel. Want de regeringsdeelneming van de FPÖ van de uiterst rechtse Jörg Haider kon niet door de beugel.

Haider, die geen deel uitmaakte van het kabinet maar minister-president van Karinthië bleef, trad eind februari af als FPÖ-voorzitter. Meteen draaide hij de azijnfles open voor iedereen in binnen- en buitenland die kritiek op hem had. Zijn ministers bleef hij ondertussen stevig in de klauwen houden.

Mettertijd zochten de 14 Europese partners een vluchtweg. In juli stelde het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg drie ‘wijzen’ aan die de politieke situatie moesten onderzoeken: de Finse ex-president Martti Ahtisaari, gewezen Europees Commissielid Marcelino Oreja en de Duitser Jochen Frowein, directeur internationaal recht van het Max Planck-instituut. Hun rapport was duidelijk. Ze konden de Oostenrijkse regering op ‘niets bezwarends’ betrappen. De FPÖ was een ‘rechtspopulistische partij met radicale elementen’. Maar geen van de FPÖ-ministers had zich ‘xenofoob, racistisch of discriminerend’ gedragen. Op 12 september besloten de 14 hun strafmaatregelen op te heffen en de relaties met Oostenrijk te normaliseren. Maar hoe is de stemming vandaag in Wenen en hoe staan de Oostenrijkse politieke tenoren nu tegenover hun Europese partners?

HAIDER OP APOTHEKERSSCHAAL

Ballhausplatz 2, het equivalent van Wetstraat 16. Minister van Buitenlandse Zaken Benita Ferrero-Waldner (ÖVP) haalt direct uit: ‘De sancties waren niet gerechtvaardigd. De 14 mengden zich in onze binnenlandse aangelegenheden, ze pakten een democratisch gelegitimeerde regering aan. We werden bovendien niet gehoord, wat indruist tegen de normale rechtsprincipes. Ondertussen zat de pers met haar roddels naast de waarheid. Oostenrijk respecteert de Europese waarden. Nazistische formaties zijn bij de wet verboden. Bij ons hebben partijen zoals de Duitse NPD geen bestaansrecht. Wie zich als pro-nazi uitlaat, kan worden vervolgd. Onze wetten bieden minderheden een betere bescherming dan die van veel andere EU-staten.’

Het conflict draaide vooral om uitlatingen van Jörg Haider over vreemdelingen en om zijn uitvallen naar buitenlandse politici. Of die dan niet gênant waren voor het hoofd van de diplomatie? ‘In Oostenrijk heerst een stabiele democratie. Iedereen verkondigt vrij zijn mening en moet daar de gevolgen van dragen. Alles wat Herr Haider gezegd heeft, is tien keer op de apothekersschaal gelegd, terwijl schimpscheuten van anderen als vanzelfsprekend werden aanvaard. Oostenrijk is als klein land gestraft. Het zou Duitsland nooit zijn overkomen. Gelukkig daagt er nu bescherming. Op de Europese top van Nice hebben we afgesproken artikel 7 te wijzigen, een procedure om op te treden bij een vermoeden van schending van de Europese waarden.’

De nieuwe regering erfde een opdracht, vergelijkbaar met die van de regeringen-Dehaene bij ons. Besparen en hervormen luidt de boodschap. Ferrero-Waldner roemt het gedane werk na een jaar: begrotingstekort wegwerken; pensioensysteem hervormen; ambtenarij uitdunnen en klantvriendelijk maken; misbruiken in de sociale zekerheid te lijf gaan enzovoort. ‘Deze regering is er in één jaar in geslaagd een probleem te regelen dat dertig jaar in de la van socialistische kanseliers bleef liggen. Namelijk dat van de vergoeding voor dwangarbeid onder het nazi-regime, plus restitutie van eigendom van joden, die tussen 1938 en 1945 zijn verdreven.’ De schadevergoeding aan de slachtoffers van de Arisierung beloopt 50 miljard frank.

De saneringen vereisten een belastingverhoging. De minister rekent op begrip. ‘De Oostenrijkers zijn door de band genomen spaarzame mensen. Ze aanvaarden besparingen van de overheid, als het resultaat hen op termijn ten goede komt.’

De uitbreiding van de Europese Unie, en het daaraan verbonden vrije verkeer van personen is een ander paar mouwen. ‘Oostenrijk is omgeven door vier kandidaat-lidstaten. Hoewel het economisch van de uitbreiding zal profiteren, willen we de eigen burgers niet de stuipen op het lijf jagen. We geven voorrang aan de integratie van buitenlanders die hier al leven, zo’n tien procent van de 8 miljoen inwoners. In Wenen, met zijn 280.000 buitenlanders op een bevolking van 1,6 miljoen, ligt de kwestie het gevoeligst. We moeten een evenwicht vinden tussen integratie en een nieuwe toevloed. Dat willen we in samenwerking met Duitsland en in de Europese Unie oplossen.’

Welke ontwikkeling van de EU de minister van Buitenlandse Zaken voorstaat? ‘Ik denk aan een Unie van Staten waarin de nationale entiteiten een belangrijke rol blijven spelen.’

GROTE VERANDERINGEN

Löwelstrasse 18, zetel van de sociaal-democratische partij (SPÖ). Bij de ommezaai van februari 2000 werd Alfred Gusenbauer voorzitter van de SPÖ, die na dertig jaar plots in de oppositie was beland. Waarom ging hij in het buitenland dadelijk het opheffen van de sancties bepleiten? Vreemd toch, een oppositieleider die de regering probeert te helpen in plaats van ze te bestrijden?

Gusenbauer legt zijn Gauloises op tafel. ‘Als het buitenland ingrijpt tegen een staat of een regering, wordt het buitenland de vijand en ontstaat binnenslands solidariteit. Het volk schaart zich achter de regering en de oppositie kan haar rol niet vervullen. Als ze zich tegen de regering keert, wordt ze de vijand van het volk. Ik bepleitte dus het opheffen van de strafmaatregelen uit eigenbelang. Ik vind de regeringsdeelneming van de FPÖ politiek en moreel een kwalijke zaak, maar de partij vervult de formele voorwaarden om uitvoerende macht op zich te nemen. Ze is rechtspopulistisch, met sterke extreem-rechtse en nationalistische componenten. Ze is een verzamelbekken van protest, met een uiterst rechtse kern die naar mijn schatting zes à zeven procent van het kiezerspubliek vertegenwoordigt.’

In een geïntegreerd Europa gaat de binnenlandse politiek van een land ook de andere lidstaten aan, oordeelt Gusenbauer. ‘De FPÖ stelde zich bij herhaling anti-Europees op, ze gedroeg zich vijandig tegenover vreemdelingen en is op het democratische vlak niet honderd procent geloofwaardig. De bezorgdheid en de kritiek van het buitenland waren dus terecht. De sancties vind ik een flater.’

Maar hielpen de socialisten de partij van Haider niet onrechtstreeks aan de macht? De ‘zwarten’ (ÖVP) beweren dat de ‘roden’ (SPÖ) bij de coalitiegesprekken weigerden in het vlees van de mensen te snijden. Terwijl zware besparingen noodzakelijk waren. Waarna de zwarten met de blauwen (FPÖ) in zee gingen. ‘Fout’, zegt Gusenbauer. ‘ÖVP-voorzitter Wolfgang Schüssel sloot kort na de verkiezingen van oktober 1999 al een deal met Haider. Zijn partij was met minder dan 27 procent van de stemmen, haar laagste score ooit, nog maar de derde van het land. Hij hield het herstel van rood-zwart af, om zijn politieke vel te redden. Schüssel pokerde zich uit een persoonlijke afgang door een gooi te doen naar het kanselierschap, dat alleen de blauwen hem konden aanbieden.’

Houdt diens regering het vier jaar vol? ‘Mocht ik erop wedden, dan zou ik inzetten op een volledige ambstermijn’, bekent de oppositieleider. Zijn SPÖ won in 2000 op één na alle regionale verkiezingen en de FPÖ verloor overal. Gusenbauer wil tegen 2003 een deel van de arbeidersbevolking heroveren die de jongste vijftien jaar naar Haider is overgelopen. ‘De mensen zijn sinds 1989 overvallen door grote veranderingen: de val van het IJzeren Gordijn, hier vlakbij; de toetreding tot de Europese Unie (1995); de economische globalisering. Die schokken brachten winnaars en verliezers voort. Onder de werknemers ontstond onzekerheid, vrees voor het dalen van de levensstandaard. Daarvan heeft de FPÖ gebruikgemaakt. Ze speelde in op de angst. In het klimaat van depolitisering hebben we ook het contact met jonge mensen verloren. Politiek werd enscenering en daarin hebben Haider en de FPÖ alle partijen overtroffen.’

COLLECTIEVE OPHITSING

Schenkenstrasse 8,lokalen van de FPÖ. Secretaris-generaal Peter Sichrovsky van de Freiheitlichen heeft een eigen visie op het voorbije conflict tussen de 14 en Oostenrijk. ‘Er zijn uitlatingen van Doctor Haider gebruikt om een hetze te beginnen, niet tegen onze partij, maar tegen het Oostenrijkse volk. Het ging om een georganiseerd experiment: konden grote landen – Duitsland, Frankrijk – via machtsdruk beletten dat in een klein land een regering tot stand kwam die hen niet beviel? Godzijdank is dat mislukt. Maar het verheugt me dat ze het hebben geprobeerd. Want de afloop van het avontuur bewijst dat Europa verder staat in zijn democratische ontwikkeling dan we dachten. Het optreden van Duitse, Belgische en Franse politici getuigde van een mentale overgang van dictatuur naar democratie.’

Is dat niet een beetje overtrokken, ‘hetze tegen het Oostenrijkse volk’? Sichrovsky: ‘Als de Belgische minister van Buitenlandse Zaken domweg zegt dat het moreel niet verantwoord is te gaan skiën in Oostenrijk, dan werkt hij mee aan een hetze. Wie ons als allemaal racisten afschildert, vervalt in platte propaganda. In Nederland liet een leraar kinderen van tien een lied zingen tegen nazi-land Oostenrijk. Een leraar Frans van kinderen van onze Europese parlementsleden in Brussel aanvaardde geen Oostenrijkers meer, want dat waren allemaal nazi’s. Dat zo’n collectieve ophitsing kón, was voor ons een schok. Ondertussen verweet de wereld populist Haider de negatieve gevoelens tegenover anderen, andersdenkenden te bespelen.’

Dat deed hij toch ook? ‘Natuurlijk niet. Gelooft u dat 27 procent van de kiezers niet bij machte is om uit te maken of een politicus een democraat is? Radicale partijen die in Europa met extreme slogans uitpakken, zoals Jean-Marie Le Pen in Frankrijk en de Republikaner in Duitsland, halen normaal tien procent van de stemmen. Ik hou het niet voor mogelijk dat eenderde van de bevolking zo’n radicale partij achternaholt. De kiezer bewijst het democratische gehalte van de FPÖ’

Sichrovsky is jood. Zijn vader was communist. ‘Toen hij in 1968, na het neerslaan van de Praagse Lente, uit de partij stapte, kregen we dagelijks dreigtelefoons en brieven. We werden aan de muur gespijkerd als verraders van de arbeidersbeweging. Ik heb in Oostenrijk nooit antisemitisme ervaren van rechts, maar des te meer van links. Waarom zouden de socialistische kanseliers dertig jaar een regeling over de teruggave van joodse eigendom en de schadevergoeding voor dwangarbeid hebben tegengehouden? Veel van wat Haider vertelde, beviel me niet. Toch sloot ik aan bij zijn partij, omdat ze conservatief is en toch niet extreem-rechts. Mijn belangrijkste doel was mee de SPÖ uit haar monarchistische machtspositie te verdringen. De socialisten leefden hier als van geboorteadel, als de afstammelingen van de Habsburgers.’

De blauwen nemen nu hun plaats in op de interessante posten. ‘Niet waar. Wij vervangen in de staatsbedrijven rode politici door managers, door vaklui.’

Tot slot: Haider is teruggetreden als partijvoorzitter, maar hoe sterk is zijn invloed op de regering? ‘Zeer sterk. Hij heeft mee de regeringsverklaring ondertekend. De gehele vernieuwing was zijn idee, de FPÖ voert zijn politiek uit en gaat er succes mee tegemoet.’

Frans Vuga