Amersfoort gefotografeerd: geen afstandelijk kunstgedoe, maar een prikkelend aspect van een grote samenscholing van mensen.
De burgemeester van Amersfoort werd vorige week overgeplaatst naar Utrecht. Dat gaat zo in Nederland. Op de plaatselijke televisie zag ik hoe ze gevierd werd in de Elleboogkerk, met gezangen en bloemen en een opgewonden bevolking. De burgemeester was een mooie vrouw, moeder van de lange zoon die naast haar stond. Ze zag er zelfverzekerd uit en waardig, maar ook ontroerd.
De Elleboogkerk is allang geen kerk meer. De ruimte werd grondig gerenoveerd en is deels het Armando Museum (met een flinke vaste collectie) en deels een ruimte waarin het Fotoforum prikkelende fototentoonstellingen brengt.
Amersfoort is niet alleen meer die gezellige oude stad met de propere gerestaureerde monumenten. Amersfoort is zwaar gegroeid. Deze stad is niet wat ze lijkt. In korte tijd groeide de stad van 80.000 naar 120.000 inwoners. Oude huizen werden weer bewoonbaar gemaakt en tegelijk werden er aan alle kanten nieuwe wijken ingericht. De oude stad is angstwekkend mooi. De historische pleinen zijn autovrij, de monumenten werden steen per steen proper gemaakt en geschilderd. Beroemde architecten uit alle landen hebben er projecten gerealiseerd, in de oude straten zijn er talloze boekhandels, winkels met curiosa en knusse terrassen. En er is water. Via de kleine kanalen ziet men bootjes varen geladen met toeristen die zich desnoods verwonderen over een brandnetel tussen de stenen. Inderdaad, de bezoeker waant zich in een decor, een paradijsje voor de welgestelde eendagstoerist die op zoek is naar een cadeautje.
Het stadsbestuur begreep dat de groei ook een culturele en zelfs artistieke begeleiding nodig heeft. Elke stad heeft behoefte aan een imago. De werkelijkheid is niet genoeg. Of beter, de werkelijkheid is te veel.
Bewoners hebben beelden nodig om die werkelijkheid verteerbaar te maken. Een nieuwe invalshoek, een prentje. We kennen dat. Voor we een streek bezoeken, kijken we wel eens graag op de wegenkaart om een overzicht te krijgen of in een boek met kleurenfoto’s, om ons voor te bereiden. Deze beelden gaan dan de werkelijkheid vooraf, ze zijn er – prenataal – al een stuk van.
Zo komt het dat het stadsbestuur van Amersfoort, vier jaar na elkaar, telkens aan een fotograaf de opdracht gaf om de stad te herzien en er fotografisch een eigen impressie aan te koppelen. Sinds 1995 kregen achtereenvolgens Henze Boekhout, Jeroen Alberts, Ellen Kooi en Caroline Schröder deze opdracht. De foto’s die ze maakten, worden nu tentoongesteld in het centrum voor moderne kunst het Zonnehof. Het is een bouwwerk van Rietveld, een kubusachtig ding in baksteen, met grote ramen en dus ook veel licht. Eigenlijk is het een spannende tentoonstelling. In het verlengde van dit gebeuren werden er nog eens een twintigtal fototentoonstellingen ingericht. Het zijn bescheiden exposities, vaak met een regionaal karakter en zonder pretentie.
SPECIALIST VAN HET LICHT
Zonder daar al te veel over na te denken, beschouw ik één foto als de mooiste van allemaal. Het is een grappig tafereel gemaakt door Ellen Kooi: de man die op de muur loopt. Ellen Kooi manipuleert feestelijk haar foto’s. Zonder enige terughoudendheid combineert ze verschillende taferelen en laat zonder pardon groepen mensen uit het beeld verdwijnen. Maar de man in de foto is echt en hij loopt echt op de muur. Het heeft hem veel moeite gekost, want hij moest eindeloos herbeginnen. Dit onderdeel van de foto is grappig en prikkelend, maar er is meer. Ellen Kooi geeft uiteindelijk een kleurige visie op de stad en vooral, ze is een specialist van het licht.
Het meisje in de voorgrond baadt in het kunstlicht, ze plakt met een mollig handje aan het venster en ze heeft rozerode wangen en bloemen in het haar. Ze doet me denken aan de gezichten die Rembrandt schilderde. De achtergrond lijkt een desolaat stukje Amersfoort met een oud huis in de verte, een fabrieksgebouw dichterbij, en vooraan een pad met tegels. De heldere avondlucht tekent een bocht rond het huis (het reflecteert in de ruit). Dit is het vreemde moment tussen licht en donker. Met grote technische deskundigheid maakte Kooi op deze manier een aantal balorige foto’s rond Amersfoort. Ze maakt de stad jong en beeldig.
Henze Boekhout is ook in België bekend. Hij heeft al een paar merkwaardige fotoboeken op zijn naam. Eigenlijk is hij niet zozeer een fotograaf, maar eerder een fotoschikker. Voor hem zijn foto’s geen alleenstaande beelden. Hij combineert ze met mekaar, hij combineert groot en klein, foto’s met teksten en ook met lege ruimtes. De foto’s op zichzelf zijn niet erg indrukwekkend. In feite zijn het de combinaties die een sfeertje scheppen, waarbij hij vooral de hedendaagse aspecten van de stad beklemtoont. Zo maakte hij een opvallende luchtfoto van een geometrische nieuwe wijk en verbindt hij de foto van een spelend kind met de persfoto van een gijzelaar.
De Nederlandse fotografen hebben bij deze tentoonstelling wel de neiging om met bijzondere technieken de aandacht van de kijker op te eisen. De foto’s beantwoorden niet aan de “normale” verwachtingen van een doordeweekse kijker. Zo maakte Jeroen Alberts panoramische opnamen. Daartoe gebruikt hij een camera die tijdens de opname bijvoorbeeld een toertje van 360 graden rond haar eigen as maakt. Op die manier toont hij een haarscherpe kleurenfoto van een doorlopend tafereel, waarbij de linkerkant aansluit op de rechterkant.
Deze foto’s worden op twee manieren geëxposeerd. Ofwel plat aan de muur, ofwel aan de binnenkant van een ring op ooghoogte, waardoor de toeschouwer eigenlijk in het midden van de foto kan gaan staan en letterlijk rondkijken. Beide manieren van exposeren hebben hun eigen vervreemdings- en vertekeningseffect. De foto’s werden op het precieze middelpunt gemaakt van de verschillende wijken. Alweer nauwelijks in het historische centrum.
De opnamen zijn zeer herkenbaar, een klein beetje hitsig en eigenlijk ook grappig. Op een foto ziet men dezelfde persoon links en rechts van de foto, telkens in een andere houding. Tijdens de duur van de opname is hij gewoon aan de ene kant uit het beeld gestapt en aan de andere kant er weer in.
EEN EXPOSITIE OVER BELGIE
De fotograaf die dit jaar de opdracht kreeg, is Caroline Schröder. Ze profiteerde van de gelegenheid om de “dienstbaren” te fotograferen. Dat zijn mensen die zich op een bescheiden manier ten dienste stellen, door bijvoorbeeld te poetsen, boodschappen of karweien te doen. Als een soort beloning maakt ze grote foto’s van die mensen en stelt die niet alleen tentoon aan de hoge muur van het expositiegebouw, maar ook op verschillende locaties in de stad. De foto’s zijn nogal stroef, zeker serieus en het project heeft iets belerends.
Tegelijk werden er ook een aantal inwoners gevraagd om zichzelf en hun geliefkoosde plekjes te fotograferen. Deze foto’s werden in banden tentoongesteld, zowel aan de etalage als binnen in de expositieruimte. Het resultaat is voorspelbaar. De mooie hoekjes zijn meestal letterlijk de mooie hoekjes in de fletse betekenis van het woord. De bestaande clichés worden nog eens bevestigd. Maar het geheel blijft een interessante tentoonstelling, omwille van de verscheidenheid en de letterlijke nabijheid van het onderwerp zelf.
In de Elleboogkerk werden foto’s verzameld van afgestudeerde fotografen die laten zien wat ze een jaar na het eindexamen nog gepresteerd hebben. Het is indrukwekkend. Er is een expositie met lomofoto’s. Het zijn beelden gemaakt met het beroemde Russische fototoestel, waarmee men – zonder door de zoeker te kijken – eindeloos veel opnamen maakt en die in lange rijen aan elkaar hangt. En er is zelfs een expositie over België.
Inderdaad, de journaliste en fotografe Conny Meslier is verzot op ons land. De titel “Belgische Melancholie” zou enige meligheid kunnen bergen, maar neen, ze brengt een kloeke visie, in een altijd wisselend, bescheiden aantal foto’s.
Amersfoort brengt zeker geen ambitieus fotogebeuren zoals we dat kennen van Naarden of Arles. De manifestatie is alleen belangrijk in combinatie met een bezoek aan de stad en aan de nieuwe wijken. Op deze manier is de fotografie geen afstandelijk kunstgedoe, maar een prikkelend aspect van een grote – vaak onbegrijpelijke – samenscholing van mensen.
Fotografiemanifestatie in Amersfoort Centrale expositie: “Document van een stad”, Zonnehof, Zonnehof 8, Amersfoort, Tel.: 00.31.33.463.30.34, tot 26/9.
Johan De Vos
