Ze zit overal, maar waar komt ze vandaan, hoe werkt ze? Melancholia, de grote solotentoonstelling van Anish Kapoor in het MAC’s van Le Grand-Hornu.

info

Tot 6.3.05 op de site van Le Grand-Hornu, Rue Sainte Louise, Hornu. Elke dag behalve op maandag open van 10 tot 18 u. Gesponsord door Fortis.

Gegrepen door het verlangen om opnieuw een onmogelijk lichaam te creëren op basis van de dialoog tussen het domein van de geest (de tweede dimensie) en dat van het lichaam (de derde dimensie), zocht de kunstenaar een cirkel te verbinden met een vierkant, over een afstand van zesendertig meter. Cirkel en vierkant, gemaakt uit stalen frames, rustend op sokkels van beton onder de plankenvloer, staan rechtop. Maar ze vormen een liggend, deels trechtervormig lichaam in witte doorschijnende kunststof, dat zich van de ene kant van de Magasin aux Foins naar de andere uitstrekt. De liggende vaas met twee open uiteindes, gevuld met licht dat binnen in en buiten op de strak gespannen huid speelt, is een passage in de leegte, van een toestand naar een andere.

Het onmogelijke wagen, de volmaakte fusie tussen het mannelijk beredeneerde of de constructie (vierkant) en het natuurlijk aanvoelend vrouwelijke (cirkel), dat is de motor van alle creatie, overal in de ruimte. En er zich bespiegelingen over maken, kan voor Melancholia doorgaan, zoals de titel van deze sculptuur van Anish Kapoor (50). Ze werd gemaakt speciaal voor het Musée des Arts Contemporains (MAC’s) op de vroegere mijnsite van Le Grand-Hornu.

Bij de ingang van de hooischuur, het begin van Kapoors solotentoonstelling, had Albrecht Dürers gravure Melancholia kunnen hangen. Bij wijze van kleine introductie op het thema en zijn attributen, waaronder een vreemde, afgeknotte romboëder, die eraan herinnert dat de maat nemen van de ruimte inherent is aan de melancholische staat. Zo ware meteen ook gesteld dat de melancholie een actieve component inhoudt: het ‘zwaarmoedig’ overpeinzen is slechts de noodzakelijke voorwaarde tot het verlicht worden door kennis en intuïtie van de wereld. Dat is ook precies wat de Melancholia van Kapoor doet. Ze overwint een druk van 10 ton, in de 36 meter lange overspanning tussen de cirkel en het vierkant, en laat zwaarte zienderogen veranderen in het lichte en van licht doortrilde.

Wanneer dan ook de seksuele associaties van de liggende vaas, de openingen en de huid worden meegerekend, krijgt het geheel een betekenis die op een invloed van het tantristisch boeddhisme en het hindoeïsme wijst. Volgens die godsdiensten wordt de kosmos bijeengehouden en het leven gegenereerd door de complementaire krachten van het mannelijke en het vrouwelijke in seksuele interactie. Anish Kapoor verenigt twee culturen in zich. Geboren in 1945 in Bombay kwam hij in de jaren zeventig naar Londen om er kunst te studeren. Hij is er blijven wonen en werken.

Zijn Melancholia-sculptuur roept nog het sterkst de tunnelopening op van een groot en zinnelijk blaasinstrument. In een machtige beweging blaast het een golf van stilte door de ruimte, neemt de toeschouwer op en stemt hem af op de golflengte die de rest van de tentoonstelling vereist.

Corona

‘Mijn hele werk berust op één ontdekking: de leegte creëren leidt niet naar de leegte. Dat proces interesseert mij: de weerklank die voortvloeit uit de leegte’, zegt Kapoor. Van de gouaches uit de reeks Darkness stretching outwards (1998-2002) laten de zwarte rechthoeken op velden van een contras- terende kleur slechts gissen of ze gaten zijn die alle kleur uit hun omgeving wegzuigen, dan wel solide minerale gevaarten in een lege ruimte. Aan de randen ontwikkelt zich een aura als bij planetaire lichamen. Een niet-hoekige vorm of opening kan, in Kapoors associatieveld, een wonde of een vulva vormen, langs een wattige rand overgaand in een bruinrode zone, geronnen bloed.

Soms maakt het duister een insluitende beweging omheen een witte, onvast lichtende vorm of opening. En, in een bijzonder intrigerend geval, maakt een citroengele obus in een witte nevel energie vrij – een smelten of branden – in de donkere, oneindige ruimte. In welk esoterisch of ander pseudo-wetenschappelijk kraam dit proces ook moge passen, de gouaches komen het dichtst in de buurt van universele oervoorstellingen van het heelal zoals de mensheid die van in den beginne erop na hield.

In een kleinere reeks gouaches uit de groep Before Melancholia (2001) dringt de radiërende cirkel in het midden zich vooreerst op als de zon, in een tijd-ruimte voor het ontstaan van de aarde en van de eerste mens die zich, de maat van de ruimte nemend, bewust werd van zijn eigen beperking. In de pre-melancholische tijd, dus. En op een van de gouaches ziet men de wereld dan werkelijk geboren worden. Uit een kratermond met witgloeiende kern welt een brede, vlokkige kring in transparant donkerroze, op zijn beurt omgeven door een platte corona, te midden van een harige zwarte ruimte. De vulva van de moeder aarde is weer zo’n archetype. Waartoe dient zoiets, terwijl wij toch beter weten? ‘Ik zoek een geheel van fenomenen en gewaarwordingen op te wekken, die iedereen kan ervaren en gebruiken om tot een poëtisch bestaan te komen’, zegt Kapoor. ‘Elk werk is eerst en vooral een belevenis.’

Sinds de jaren tachtig ontplooide Kapoor, zoon van een joodse moeder en een Indische vader, zich in Engeland tot een van de bepalende sculpteurs van zijn generatie. Aanvankelijk overdekte hij primaire sculpturale vormen met los pigmentpoeder van een intense kleur, zoals in bepaalde hindoe-rituelen bomen met pigment worden bestreken op de plaatsen waar de takken doorbreken, bij wijze van eerbetoon aan de vruchtbaarheid. Zo staat in het boek De Opening (1992) van de Tilburgse stichting De Pont te lezen. Het vuurrood, diepgeel, zwart of wit pigment dematerialiseerde de abstracte vormen en ontnam ze elk gevoel van zwaarte. De poederachtige stof verleende een ‘aura van onaanraakbaarheid’ aan de vormen die als eilanden in de ruimte verspreid lagen, ‘als rezen ze op uit de grond’.

Leviathan

Vanaf 1986 ontwikkelde Anish Kapoor vervolgens zijn ‘ void fields‘ in donkere pigmenten, waarvan de stichting De Pont er twee permanent in haar wolhokken tentoonstelt. Het eerste ‘leegteveld’ dient zich aan als een ronde zwarte vlek op de vloer, ‘als een plas inkt die perfect is uitgevloeid’. Slechts bij nader inzien blijkt het een opening in de vloer te zijn, van een peilloze diepte, ‘zwart en ondoordringbaar als het universum’. In het tweede wolhok vult een donkerblauw pigment de kleine ruimte, waarin het oog geleidelijk een rond lichaam ontwaart, ‘dat opzwelt in het blauw’. Met dit type van werken vestigde Kapoor zijn reputatie, en onvermijdelijk ook zijn eigen cliché.

Als een volslagen verrassing komt dan ook de sculptuur Leviathan (2004) over, door MAC’s-directeur Laurent Busine bekeken en van een ‘onrustwekkend geweld’ bevonden. Een kluwen van onherkenbaar verstrengelde lijfelijke vormen met naar beneden hangende koppen, vormt een gipsen blok op vier witte pootjes. Aan de onderkant van het blok heeft zich een blaasvormig uitstulpsel gevormd. Verstoken van aanknopingspunten in het anders zo intimistische werk van Kapoor, verdraagt deze massa ontluisterende lichamelijkheid een parallel met de piramide van Iraakse gevangenen, door Amerikaanse legerlui opgericht in de gevangenis van Abu Ghraib. (De ‘Leviathan’ duikt voor het eerst op in het pre- bijbelse Mesopotamië, als een veelkoppig zeemonster. In het bijbelse boek Job staat het dan symbool voor de scheppende kracht van God.) Verzachtend in de Leviathan-zaal zijn de rode tot donkerroze gouaches met hun suggestieve verbinding tussen scheur, venuswond en heilige grot, donker bos en harige berg.

De laatste reeks gouaches, geëxposeerd aan beide zijden van de lange zaal onder de lichtstraat, hoeven nu echt niet meer één voor één scrupuleus te worden bekeken. Als ondulerende variaties op de bekende motieven laten ze zich beter bij een langzame beweging door het midden van de zaal in ogenschouw nemen. Dat komt neer op het stilaan dieper doordringen tot het hart van een galaxis met zonnen en manen, kometen en verzengende vuurbanen. De ongrijpbaarheid van de contrasterende kleurlichamen wordt versterkt door het reflecterende glas op de gouaches, een fascinerend proces van immaterialisering.

De hele tocht door het Melancholia-landschap leidt uiteindelijk naar de oorsprong van de dingen, zoals het freudiaanse zielenonderzoek naar de jongste kindertijd. Een in de vloer verankerde stalen arm van een machineblok draait op een enorme cirkelvormige schijf, waarbij gestaag vette materie, rood als kool, omgewoeld wordt. De afzetting van het vet vormt een brokkelige wal. De kijker mag beseffen dat hij beland is in het schaars verlichte landschap van een onbekende planeet die zich met niets anders laat vergelijken dan met het rode thuisland van Anish Kapoor. My Red Homeland (2003) is een minerale vindplaats, energie- en productiecentrale van rode Kapoor-kleur. Ze doet denken aan het zwart van de delfstof in de afgeschreven mijnen van Le Grand-Hornu onder onze voeten. De melancholie zit in alles, alleen weten we niet waar ze vandaan komt, noch hoe ze werkt, mijmert Laurent Busine.

Door Jan Braet

Zwaarte verandert zienderogen in het lichte, en van licht doortrilde.

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content