In de overvolle gevangeniskolonies van Rusland lopen duizenden bajesklanten tbc op. Een hallucinant beeld van Kolonie 33, “een paradijs in vergelijking met de overige Siberische werkkampen”.

“Een complete nachtmerrie, een Apocalyps.” De West-Vlaming Hans Kluge (31), herinnert zich nog levendig de dag toen hij voor het eerst de gevangeniskolonie nr. 33 in het Siberische Mariinsk binnenstapte. Kolonie 33 is een gevangenishospitaal, een brandhaard van de TBC-epidemie die Rusland treft. Dokter Kluge had voor Artsen zonder Grenzen in Somalië en Liberia gewerkt, maar wat hij in Mariinsk aantrof tartte elke verbeelding. “Terwijl wij binnengingen werden de dode lichamen buitengedragen”, herinnert hij zich.

Dat was in 1996. Dat jaar stierven in de kolonie ongeveer twee patiënten per dag. Mariinsk was het eindstation: “Voor velen stond een verblijf in kolonie 33 gelijk met de doodstraf. De hopeloze patiënten uit andere gevangenissen werden naar hier gebracht en ze wisten dat ze zouden sterven, want we hadden niets om ze te helpen.” Dokter Natalja Vesjnina is de hoofdarts van kolonie 33 en zowat de peetmoeder van de instelling. Dr. Natalja, luitenant-kolonel volgens de sterren op haar epauletten is klein van stuk maar een en al energie. Zij kon de catastrofale toestand in de kolonie niet langer aanzien en ze kon haar superieuren in de militaire gevangenishiërarchie ervan overtuigen dat alleen met buitenlandse hulp een complete catastrofe kon worden vermeden.

Wat dokter Natalja vooral verontrustte was de razendsnelle verspreiding van de ziekte onder de burgerbevolking. Onder het gevangenispersoneel liepen acht mensen de ziekte op en de 600 gevangenen die jaarlijks met een actieve vorm van tbc werden vrijgelaten dreigden ravages aan te richten in de rest van de samenleving.

Sinds 1990 is in Rusland sprake van een ware tbc-explosie. Op een bevolking van 146 miljoen worden 300.000 patiënten behandeld en elk jaar komen er 110.000 bij. Het Rode Kruis heeft berekend dat in Wit-Rusland, Moldavië, Oekraïne en de Russische Federatie om de 25 minuten iemand aan tbc sterft.

Dokter Natalja Vesjnina was op de hoogte van het Dots-programma van de Wereldgezondheidsorganisatie. Dots betekent Directly Observed Treatment Short-term, een behandelingsprogramma dat speciaal ontworpen is om een toestand van epidemie het hoofd te bieden. Met de Belgische afdeling van Artsen zonder Grenzen werd een akkoord ondertekend. Dokter Kluge – een specialist in tropische infectieziektes – werd aangezocht om het Dots-programma in Mariinsk toe te passen. Het was een revolutionaire stap. Nooit eerder hadden buitenlanders een voet gezet binnen de beruchte Goelagarchipel, het enorme imperium werkkampen en gevangenissen in de voormalige Sovjetunie.

Dokter Hans Kluge werkt nu voor Artsen zonder Grenzen in Moskou maar drie jaar na dato is hij nog altijd onder de indruk van wat hij toen in Mariinsk aantrof. “De lijken lagen tegen de muren opgestapeld als boeken en de anatoom-patholoog die volgens de wet op iedere overleden patiënt een lijkschouwing moet uitvoeren was zo hopeloos dat hij er de brui aan wou geven.” Er waren geen medicijnen, zelfs geen aspirine, geen ruiten in de ramen. “We konden de patiënten niet vragen om zich uit te kleden”, zegt Kluge, “uit vrees dat ze ter plekke dood zouden vriezen.” De Siberische winter, met temperaturen tot min 45 graden, werd veel verzwakte patiënten fataal. De gevangenen leden aan “frostbite” en Kluge zag patiënten met afgevroren vingers, tenen en geslachtsdelen.

Maar behalve met een medische en logistieke catastrofe had Kluge af te rekenen met onbegrip en in veel gevallen ronduit vijandigheid. Onder de gevangenen en hun familieleden ging het gerucht dat de buitenlanders “een kapitalistisch experiment” kwamen uitvoeren, waarbij de gevangenen als proefdieren moesten dienen. Hoewel er op hoger niveau een overeenkomst was met Artsen zonder Grenzen om samen de tbc-epidemie te bestrijden, was er op lokaal vlak heel wat wantrouwen en onbegrip te overwinnen. Kluge en zijn medewerkers moesten lijdzaam toezien hoe de militaire beslissing altijd de bovenhand had op de medische en hoe zieke en half genezen patiënten bijvoorbeeld werden opgesloten in een isoleercel zonder licht, lucht en water.

PIKORDE

Kolonie 33 had nog meer verrassingen voor de Belgische artsen in petto. Naast de officiële, militaire hiërarchie kent het gevangenissysteem nog een ander, veel drastischer en meedogenlozer systeem van kasten en rangen: de pikorde onder de gevangenen zelf.

“De situatie is al zo moeilijk en het is moeilijk te begrijpen dat de mensen elkaar nog zo de duivel aandoen”, zegt Kluge. Bovenaan in de orde van de onderwereld in de gevangenis staan de blatny. Met hun ‘gladiatoren’ en bodyguards die onderlinge straffen uitvoeren zorgen de blatny officieus voor de interne orde, veel efficiënter dan de officiële autoriteiten. Andere gevangenen kunnen bij wijze van spreken geen blad omdraaien zonder de goedkeuring van de blatny. Daaronder staan de moezjiki, de grijze massa die zich zo onopvallend mogelijk gedraagt om zonder al te veel kleerscheuren hun tijd uit te zitten. Er is de kaste van de ‘ratten’, de verklikkers, die door iedereen gehaat worden en ten slotte heb je de pitoeki, het laagste van het laagste. De pitoeki worden niet als mens beschouwd, ze moeten al het vuile werk doen, zijn het slachtoffer van groepsverkrachtingen in de toiletten, worden als zandzak gebruikt en afgeslagen. De pitoeki worden, in de woorden van Kluge “van alle menselijke eer ontdaan, eten uit de toiletten, worden als seksueel lustobject gebruikt en dergelijke meer.”

“Vooruit, duw alle lucht eruit. Spuug het eruit!” Zuster Svetlana moedigt de jonge patiënten aan om slijm en speeksel op te hoesten in een plastic schaaltje. Elke ochtend om zeven uur komen de bewoners van Kolonie 33 in een klein speciaal daarvoor ingericht kamertje hoesten, kuchen en puffen. Soms gaat het moeizaam. Minutenlang produceert een jonge gevangene diepe gesmoorde geluiden, maar geen speeksel. In de ergste gevallen moet er een afzuigapparaat aan te pas komen, maar speeksel en slijm moet er zijn voor de dagelijkse laboratoriumtest. De dagelijkse spuugceremonie is een wezenlijk onderdeel van het Dots-behandelingsprogramma dat Hans Kluge en zijn team van Artsen zonder Grenzen drie jaar geleden in Mariinsk hebben ingevoerd. Aan de hand van bacteriologisch onderzoek wordt de evolutie van de ziekte op de voet gevolgd. De patiënten krijgen dan een antibioticakuur en een speciaal dieet om aan te sterken.

Jongeren en volwassen mannen moeten in de aanwezigheid van de verplegers een beker met in olie gemengde melk uitdrinken en een handvol pillen slikken waarna ze met wijd opengesperde mond de revue passeren. De ervaring leert dat veel gevangenen allerhande trucs bedenken om de behandeling en dus het verblijf in de hospitaalkolonie zo lang mogelijk te rekken. Want hoe erbarmelijk de woonomstandigheden ook zijn, Kolonie 33 is een paradijs in vergelijking met de overige Siberische werkkampen. Daarom schrikken gezonde gevangenen er niet voor terug het speeksel van hun zieke kameraden in de mond te nemen. “Er zijn gevallen bekend van gevangenen die speeksel en slijm van een stervende patiënt in de mond namen om een positieve diagnose te krijgen en niet naar het werkkamp te hoeven”, zegt Hans Kluge. Anderen proberen de pillen te sparen om ze te verkopen. Medicijnen zijn als drugs bij uitstek een betaalmiddel in de gevangeniseconomie.

Maar als de patiënt de kuur niet tot het einde doorloopt of zijn geneesmiddelen niet neemt tekent hij voor zichzelf een doodvonnis. Hij ontwikkelt resistentie tegen de medicijnen en komt in de categorie van de multiresistente tbc-patiënten terecht. De multiresistente vorm van de ziekte is nauwelijks te genezen. De Dots-therapie kost een kleine 5.000 frank per patiënt, de behandeling van een multiresistente patiënt kan tot 400.000 frank kosten en dan nog is er maar 50 procent kans op succes. Omdat er in Rusland voor de behandeling van multiresistente patiënten geen geld is, volgt haast met zekerheid de dood.

DE TUBERCULOSELOBBY

De multiresistente patiënten – twintig percent van het totaal – zijn een nachtmerrie voor het gezondheidspersoneel van Kolonie 33. Ze worden geïsoleerd achter draad in de hoop dat ze de anderen niet zullen besmetten. “Het merendeel van hen zal onder ellendige omstandigheden sterven”, zegt Kluge. Het spookbeeld van dokter Natalja zijn de multiresistente patiënten die vrijkomen: “Die mensen komen in de open gemeenschap terecht waar ze hun omgeving en familieleden zullen besmetten met een dodelijke ziekte die niet te behandelen is.”

Een jaar na de komst van Kluge en zijn team van Artsen zonder Grenzen was het dodenaantal in de gevangeniskolonie gedaald tot 20. Maar ondanks dat spectaculair succes bleef het wantrouwen van de machtige Russische medische lobby onverminderd. Tbc-bestrijding was een paradepaardje van het sovjetgezondheidssysteem. Binnen de medische wereld is de tuberculoselobby in Rusland een elite binnen de elite. Er zijn heel wat individuele belangen en privileges te verdedigen. Verschillende ministeries, zoals dat van Defensie en van Kernenergie, hebben hun eigen tbc-instellingen, los van het ministerie van Volksgezondheid. De tbc-lobby beheert tien speciale academische instituten en honderden sanatoria waar een arbeidsintensieve therapie wordt aangeboden: een individuele behandeling met doorlichting, langdurig verblijf in sanatoria en veelvuldige chirurgie – een geld en tijd verslindende aanpak die onbruikbaar is in een toestand van epidemie.

Het Dots-programma, dat door de Wereldgezondheidsorganisatie wordt aanbevolen, is verbazend in zijn eenvoud. Diagnose gebeurt door bacteriologisch speekselonderzoek en daarna krijgt de patiënt een antibioticakuur die zes maanden duurt. De Russische traditionele behandeling duurt gemiddeld twee jaar en kost handenvol geld. De kost van de Dots-behandeling: ongeveer zestig dollar – 2.400 frank. Simpel en goedkoop, een ideale methode voor ontwikkelingslanden en daarom voor de Russische medische wereld een klap in het gezicht.

Maar er is een keerzijde. De dokters in Kolonie 33 moeten elke dag beslissen over leven en dood: wie behandeld wordt en wie niet. Essentieel voor het Dots-programma is immers dat de zogenaamde ‘bega-positieve’ patiënten de absolute voorrang krijgen: dat zijn de patiënten die besmettelijk zijn, die de ziekte kunnen overdragen. Dat de buitenlandse dokters god-de-vader speelden en beslisten wie zou leven en wie zou sterven, dat was een enorme schok voor de medische staf ter plaatse. “Maar als je beperkte middelen hebt moet je wel kiezen”, zegt Kluge, “en je moet proberen een einde te maken aan de toestand van epidemie.”

Tuberculose staat niet voor niets bekend als de ziekte van de armen. Een normale gezonde persoon kan jarenlang de ziektekiemen in zich dragen, maar mensen met een verzwakt immuunsysteem ontwikkelen al gauw de bekende symptomen: gewichtsverlies, hoesten en algehele verzwakking. De patiënt draagt de ziektekiemen over op zijn omgeving. In een volgende fase ontstaan grote holtes in de longen, de patiënt spuugt bloed. De ineenstorting van de Sovjetunie en het verdwijnen van vrijwel alle sociale structuren en de openbare gezondheidszorg is de voornaamste oorzaak van de tbc-explosie. Een verzwakte en hongerige bevolking is een gemakkelijke prooi voor de verraderlijke tbc-bacil.

Rusland heeft een gevangenisbevolking van meer dan een miljoen. De meeste van die gevangenen leven in erbarmelijke omstandigheden. Kolonie 33 mag op het eerste gezicht al vrij behoorlijk ogen, in werkelijkheid is er een catastrofale overbevolking. Tweeduizend gevangenen verblijven in een ruimte die op 750 man is berekend. Mensen slapen op de grond, sommigen, de laagsten in de pikorde, slapen staand. Anderen moeten enkele uren bedtijd afkopen.

De hygiëne laat te wensen over, er is een groot probleem van ondervoeding. Maar in andere instellingen is de situatie nog veel dramatischer. De omstandigheden in de gevangenissen en de werkkampen zijn een ideale voedingsbodem voor de tbc-bacil. De ondervoeding en de intense fysieke en morele stress van het gevangenisleven maken de bajesklanten tot uitgelezen slachtoffers van ‘de witte pest’ – de grootste doder van deze tijd. Hans Kluge kwam in Mariinsk vormen van tbc tegen die voor het laatst waren gezien in de concentratiekampen van de Tweede Wereldoorlog: de ‘verkazende pneumonie’ waarbij een heel longenveld wordt aangetast. “Bij de autopsie moest die hele long er worden uitgeschept, dat was als kaas.” Meer dan duizend patiënten staan op de wachtlijst om naar Kolonie 33 te worden overgeplaatst.

In heel Rusland zitten tienduizenden gevangenen maanden in overvolle cellen te wachten op hun proces. Zij lopen tbc op, krijgen geen enkele vorm van behandeling of zelfs maar diagnose, ze komen vrij en zetten de besmettingscyclus voort. “Zij besmetten elk tenminste 15 tot 20 anderen per jaar, een ware tijdbom”, zucht Kluge.

En de tuberculosebacil stopt niet aan de grenzen van Siberië of van Rusland. Het gevaar bestaat dat de epidemie ook naar het westen uitbreidt. Er is een geval gedocumenteerd van besmetting door een Russische emigrant die aan een vorm van multiresistente tbc leed en dertien mensen op de vlucht van Parijs naar New-York heeft besmet. “Tegen Aids kun je je beschermen,” zegt Kluge, “tegen tbc niet. “Tbc wordt overgedragen via de lucht die we inademen. Tbc kent geen grenzen.”

Johan Depoortere

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content