De fabelachtige tempel van de jains in Wilrijk loopt vertraging op door de aardbeving in India. Maar ook voor de bouwvergunning rezen er vorige week nieuwe problemen.
De Indiase diamantairs in Antwerpen rouwen om de tienduizenden slachtoffers van de aardbeving in India, die een kracht van 7,9 op de schaal van Richter had. Het meest getroffen was de deelstaat Gujarat, waaruit bijna alle Antwerpse Indiërs afkomstig zijn. De grote meerderheid van hen komt uit het stadje Palanpur, dat nog grotendeels gespaard bleef. In de diamantslijperijen, die vooral in de stad Surat gevestigd zijn, vielen naar verluidt slechts enkele tientallen doden. Toch zijn er diamantairs in Antwerpen die familieleden of kennissen verloren. De Indiase gemeenschap, die een kleine vierhonderd families en ruim 1200 personen telt, brengt nu in recordtijd honderd miljoen frank bijeen voor hulpacties. Een medisch team van het Antwerps universitair ziekenhuis wordt gesponsord, en de topdiamantair Vijay Shah is zelf naar het rampgebied getrokken om noodopvang voor daklozen te verzorgen.
De aardbeving zal wellicht ook tot gevolg hebben dat de bouw van de fabelachtige tempel van Wilrijk aanzienlijke vertraging oploopt. Net twee weken geleden was het eerste schip vol marmer aangekomen in de haven van Antwerpen: kunstig gesculptuurde blokken witte marmer, waarmee de tempel wordt opgebouwd. Het tweede transport, dat in de volgende dagen of weken werd verwacht, is al voor onbepaalde tijd uitgesteld. ‘De marmerblokken worden gebeeldhouwd in Ahmedabad, de hoofdstad van Gujarat’, zegt architect Yves Donck, die al bijna tien jaar van dit project begeesterd is. ‘Er is geen directe schade, maar het probleem is dat de hele infrastructuur kapot is.’ Het is slechts een van de vele moeilijkheden waarmee hij al te kampen kreeg. De Indiërs zelf maken zich nog geen zorgen om de vertraging. ‘Aan onze tempels in India werd wel tweehonderd jaar gebouwd. Dus hebben we nog tijd,’ zegt Chetan Choksi van de Antwerp Indian Association.
DE COMPUTER ALS BEELDHOUWER
De bouwmeester van de tempel is de vzw Jain Cultural Center Antwerp, gevestigd in de Hoveniersstraat, het hartje van de diamantwijk, en de voorzitter is Vijay Shah, die nu naar Gujarat is afgereisd. In Ahmedabad werkten tot aan de aardbeving zo’n tweehonderd Indiërs aan de prefab-tempel. Toch wordt het overvloedige beeldhouwwerk, waarmee de marmerblokken worden versierd, bijna volledig met de computer gemaakt. De computer heeft niet alleen het concept van de sculpturen millimeter per millimeter uitgetekend, maar voert ook het werk uit: terwijl de blokken op een platform ronddraaien, worden ze minutieus geciseleerd door een computergestuurde boor. Architect Donck: ‘Het is een unieke techniek. Het voordeel is dat het sneller gaat, dat het minder kost en dat het preciezer is. Maar sommige stukken moeten toch nog met de hand worden bewerkt. Dat gebeurt door traditionele ivoorsnijders, die ook in zachte marmer fijn werk leveren.’
Bijna alle Indiërs in Antwerpen zijn jains, leden van een kleine religieuze groep, die in de zesde eeuw voor Christus tegelijk met het boeddhisme ontstond. Stichter was de ‘Grote Held’ Mahavira, die een ascetisch leven van meditatie en vasten leidde. Het jainisme is een soort verlossingsleer, die gebaseerd is op een extreme geweldloosheid en een heilig respect voor alle vormen van leven. Het hele universum is van leven doordrongen. Het grondbeginsel ahimsa – geen enkel leven schade toebrengen – was de inspiratiebron voor de geweldloze strijd van Mahatma Gandhi. De jainistische monniken en nonnen in India lopen voortdurend met een masker voor hun mond om geen micro-organismen in te ademen en te doden, en ze vegen met een borstel het stof van voor hun voeten om geen insecten te vertrappelen. Tweemaal per jaar rukken ze zich de haren uit bij wijze van zelfkastijding. Uiteraard zijn de jains strikte vegetariërs. ‘Toegegeven’, zegt Choksi, ‘de Antwerpse jains zijn al wat minder strikt en meer gematigd.’
De jains hebben zowat de hele Indiase diamanthandel in handen, wat een eeuwenoude voorgeschiedenis heeft. Omdat zij geen enkele vorm van leven mochten schaden of doden, werden de meeste gewone beroepen voor hen immers onmogelijk: soldaat, visser, landbouwer, houthakker… Daarom werden zij vooral bankiers en juweliers. India was vanouds de bakermat van de diamanthandel. De eerste mijnen in Golconda werden al in de achtste eeuw voor Christus ontgonnen. Diamant werd al in de Oudheid uitgevoerd naar de Perzische Golf, Alexandrië, Constantinopel en Rome, en in de middeleeuwen naar heel Europa. Tot de achttiende eeuw (toen de Zuid-Afrikaanse diamanten werden ontdekt) had India vrijwel het monopolie op de diamantproductie. Bijna alle beroemde, historische diamanten zijn uit India afkomstig: de Koh-i-Noor, de Grote Mogol, de Regent, de Blue Hope, de Shah. Die florissante diamanthandel werd de specialiteit van de jains, die zo – ondanks hun ascetische leer – een welvarende en machtige groep werden.
ZOALS EEN LEGO-DOOS
Na de Tweede Wereldoorlog kwamen de eerste jains naar Antwerpen om er stenen voor de maharadja’s te kopen. In de jaren vijftig richtten zij er de eerste firma’s op: Gembel (door Kirtila Mehta) en Jayam (door Mafatlal Mehta). Later richtten zij in India zelf slijperijen op – profiterend van de lage uurlonen en de kinderarbeid – waardoor de Belgische nijverheid in de Kempen werd weggeconcurreerd. Terwijl de traditionele joodse diamantairs in België vasthielden aan de grote, waardevolle stenen, specialiseerden de Indiërs zich in kleine en goedkopere steentjes. Er werken nu meer dan één miljoen Indiërs in de diamantnijverheid. ‘De diamantexport uit India groeide explosief tot zes miljard dollar in 2000’, zegt Choksi. ‘Maar het handelscentrum zal wel in Antwerpen blijven. Hier hebben we de beste infrastructuur: de gespecialiseerde banken, de beurzen, de grote firma’s. De helft van de handel is hier al in Indiase handen. Er is maar één ding dat ons nog ontbreekt: een eigen tempel.’
Dus werd in Wilrijk, waar veel Indiase diamantairs hun villa’s hebben gebouwd, een groot terrein aangekocht: de voormalige sportvelden van de Compagnie Maritime Belge. Drie architectenbureaus uit België, Italië en India tekenden de plannen voor een jainistische tempel, die door een gaanderij verbonden is met een cultureel centrum, samen ruim tweeduizend vierkante meter groot. ‘De tempel wordt een prachtig exemplaar van traditionele Indiase architectuur, de eerste in Europa. Een bedevaartsoord dat mensen van heinde en ver zal aantrekken’, zegt architect Yves Donck enthousiast. Het grootste technische probleem voor hem was dat hij geen gebruik mocht maken van ijzer, dat door het magnetisme de meditatie zou verstoren. Geen muren van gewapend beton dus, maar wel een montage volgens de aloude Romeinse stapelconstructie. ‘Een beetje zoals een lego-doos’ zegt Donck. De fundering bestaat uit een betonnen vloerplaat van zestig centimeter dik op valse putten.
Een ander, planologisch probleem, dat vorige week ineens op tafel werd gegooid door de Dienst Stedebouw, is dat het aangekochte terrein op het gewestplan als recreatiezone is ingekleurd. ‘En volgens de ambtenaren horen een tempel of een kerk daar niet thuis’, zegt Yves Donck perplex. Nochtans had hij eerder al wel een bouwvergunning gekregen voor wat in de officiële aanvraag een ‘meditatie- en recreatiecentrum’ heet. Yves Donck: ‘Het complex wordt opengesteld voor het grote publiek. Er is een bibliotheek, een leslokaal, een meditatiezaal, een ontmoetingsruimte, enzoverder. Het Jains Cultureel Centrum moet een verbinding worden tussen alle culturen, wat in een stad als Antwerpen toch wel nut heeft.’ Op basis van de eerste bouwvergunning vond de eerste steenlegging al in 1996 plaats, bij een door de priesters vastgestelde maanstand. Een koker met edelstenen, geld en rituele objecten werd in de grond ingegraven. Vijay Shah, die naar oud gebruik gekroond werd omdat hij de grootste gift had gedaan, mocht de plechtigheid leiden.
MILDE GIFTEN
Een tijd later, toen de werken al volop bezig waren, kwam Vijay Shah echter ineens met andere plannen op de proppen. Yves Donck en z’n Romeinse confrater Leopoldo Mastrella hadden aanvankelijk voor het cultureel centrum een modern, achtvormig concept uitgetekend (twee ineengeschakelde cirkels). Maar Vijay Shah had in Gujarat een cultureel centrum in oude Indiase stijl gezien: een rechthoekig gebouw met overdekte galerij. Zo wou hij er ook één, en niet anders. Dat betekende weer een nieuwe bouwaanvraag. En die bouwaanvraag wordt nu door de Dienst Stedebouw voorlopig niet ingewilligd. ‘Nochtans voldoet ons plan aan alle voorschriften voor recreatiegebieden’, zegt Yves Donck. De tijd dringt, want de bouw van het cultureel centrum moet over twee maanden al beginnen.
Als de problemen opgelost raken, zou het hele complex over twee jaar klaar moeten zijn. De financiering is naar verluidt geen probleem: milde giften van de Indiase gemeenschap. De totale prijs kan of wil niemand zeggen, maar als men weet dat een flinke villa in Wilrijk soms al een paar honderd miljoen kost, zal een geheel in marmer opgetrokken tempel én cultureel centrum wel ruim boven het miljard gaan. Het is bekend dat de jains genereuze schenkers zijn, wat ook z’n godsdienstige redenen heeft: een van hun vijf geboden zegt dat men zich niet mag hechten aan wereldse bezittingen. Om daar toch enigszins aan tegemoet te komen, staan veel jains een deel van hun inkomen aan religieuze en sociale projecten af. De Antwerpse topdiamantair Vijay Shah heeft in Bombay, waar hij ook een flink deel van de filmindustrie bezit, zelfs gratis een hele wijk met 1400 appartementen voor de daklozen gebouwd, met hun eigen tempeltje erbij.
Het is geen geheim dat de puissant rijke Vijay Shah in het verleden ook tal van Antwerpse politici en notabelen naar Bombay liet overvliegen, waar ze in het wereldberoemde Taj Mahal-hotel mochten logeren en aan feesten deelnemen. Geen wonder dat de succesvolle ondernemer enkele jaren geleden tot Ridder in de Leopoldsorde gekroond werd, een eerbetoon dat hij in het Antwerpse Hilton vierde door LaToya Jackson een privé-optreden te laten verzorgen. ‘Na al die jaren blijven de jains ook voor mij ondoorgrondelijk’, zegt architect Donck. ‘Ze onderhandelen keihard en stralen grote macht uit. Maar ze blijven altijd vriendelijk en houden zich aan hun woord. Met hun zwarte ogen kijken ze dwars door mij heen. Maar het is een grote eer dat ik aan deze unieke tempel mag meewerken.’
AARDBEVING. Het dodenaantal wordt voorlopig op twintigduizend tot honderdduizend geraamd.
Chris De Stoop
