De Taliban en al-Qaeda zijn sinds 11 september wereldbekend. Van de islamitische extremistische bewegingen in Centraal-Azik, die nauwe banden onderhouden met Osama Bin Laden en mullah Omar, weten we veel minder. De gerenommeerde Pakistaanse journalist Ahmed Rashid schreef er een verhelderend boek over.

Elf september bezorgde ook Ahmed Rashid wereldfaam. Zijn vorige boek, Taliban, wordt algemeen beschouwd als het best geïnformeerde en evenwichtigste werk over het voormalige extremistische regime in Afghanistan. De Pakistaanse journalist schrijft al twintig jaar over Afghanistan en de Centraal-Aziatische regio. Hij is correspondent van de Far East-ern Economic Review en van de Londense Daily Telegraph en werkt ook voor de Pakistaanse krant The Nation. In 1997 verscheen in de Far Eastern Economic Review van zijn hand een spraakmakend artikel over ?Het Nieuwe Grote Spel?, zoals hij de nieuwe strijd noemde om invloed en macht in de olierijke Centraal-Aziatische regio.

Rashids nieuwste publicatie, Jihad. De opkomst van het moslimfundamentalisme in Centraal-Azië, ligt vanaf 19 april in Nederlandse vertaling in de boekhandel. Het boek is onder meer een poging, zo schrijft de auteur in zijn Voorwoord, om een antwoord te vinden op de vraag die hij in zijn eerste werk, The Resurgence of Central Asia: islam or Nationalism? (1994), niet kon beantwoorden: zouden de pas onafhankelijk geworden Centraal-Aziatische regimes een democratische maatschappijstructuur creëren met etnisch nationalisme als bindende factor, of zou in de plaats daarvan het islamitisch fundamentalisme op de voorgrond treden? Vanuit zijn mooie, zwaarbewaakte villa in Lahore geeft Ahmed Rashid ons uitgebreid telefonische toelichting bij de conclusies van zijn boek.

Met de Taliban waren we al bekend, en sinds 11 september eveneens met al-Qaeda, maar in uw boek releveert u ook de extremistische activiteiten in heel Centraal-Azië van de Islamitische Beweging van Oezbekistan (IBO), geleid door Dzjoema Namangani. Hoe ernstig acht u de bedreiging van de IBO voor de regio?

Ahmed Rashid: De IBO had zeer nauwe banden met Bin Laden en de Taliban. Minstens 3000 van hun strijders hebben in Afghanistan meegevochten. Velen van hen zijn gevallen onder de Amerikaanse bombardementen, maar het ondergrondse IBO-netwerk in Centraal-Azië is denkelijk nog altijd solide. Het is uiteraard een aanzienlijk verlies geweest dat de fondsen, de opleiding van rekruten en de wapenleveringen die het uit Afghanistan kreeg, zijn weggevallen. Maar dat betekent niet dat het IBO-netwerk geen terroristische aanslagen meer kan plegen. De Amerikanen beweren dat Namangani dood is, maar er is reden genoeg om daaraan te twijfelen. Niemand heeft ooit zijn lijk gezien. Vele van mijn bronnen in Rusland, Oezbekistan en Tadzjikistan hebben zeer sterk het gevoel dat hij nog leeft en ondergedoken is.

Behalve de IBO zijn ook de Islamitische Wedergeboorte Partij (IWP) en de Hizb oet-Tachrir (HT, ?Partij van de Bevrijding?) in de extremistische hoek te situeren. Maar de IWP is in Tadzjikistan geneutraliseerd door ze in de regering op te nemen, en de HT bewandelt het pad van de geweldloosheid. Een zorg minder?

Rashid: Nee. De HT is volgens mij ook een ernstige bedreiging. Ze streeft haar doel weliswaar met geweldloze middelen na, maar dat doel is wel de omverwerping van het huidige bestel en de invoering van het kalifaat en de sharia. Van de Amerikanen moet ze niets hebben. En nu, met Amerikaanse militaire bases in Kirgizië, Oezbekistan en Tadzjikistan, de oorlog in Afghanistan en de situatie in het Midden-Oosten, is het heel goed mogelijk dat jongere leden van de HT, bij wie heel wat frustratie over die geweldloze gedragslijn heerst, zich tot de wapens bekennen en een guerrilla beginnen. We moeten niet vergeten dat de HT de meest geslachtofferde partij van Centraal-Azië is. Duizenden van haar leden zijn gearresteerd, er zijn zo?n 7000 politieke gevangenen in Oezbekistan alleen al, er is dus veel woede in de partij.

Hoe heeft wat in Afghanistan is gebeurd de publieke opinie in Centraal-Azië beïnvloed?

Rashid: Dat is een heel belangrijke vraag. Ik vrees dat de IBO en de HT nu allebei ondergronds aan het mobiliseren zijn, gedragen door het anti-amerikanisme. Maar op dit ogenblik is die animositeit nog gering, de mensen hebben niet echt een beeld van Amerika. Doordat de Centraal-Aziatische samenlevingen in de sovjettijd zo gesloten waren, is er echt heel weinig Amerikaanse invloed, Hollywood-films en Amerikaanse televisie zijn hier onbekend. In die zin opereren de Amerikanen om zo te zeggen op ongerept terrein, er is niet echt een publieke opinie en de mensen zijn voor noch tegen Amerika. Maar het gevaar is dat, als men de indruk krijgt dat de Amerikaanse regering de huidige dictatoriale Centraal-Aziatische regimes steunt en geen druk uitoefent om ze in de richting van politieke en economische hervormingen te sturen, we in een vergelijkbare situatie terechtkomen als net voor de Iraanse revolutie in 1979, toen de Amerikanen de sjah nog steeds steunden. De populariteit van groeperingen als de IBO zal pas slinken zodra er politieke en economische mogelijkheden voor de bevolking komen.

Zijn er tekenen dat de VS dat hebben begrepen?

Rashid: Sommige functionarissen zijn zich bewust van het gevaar, maar tot nu toe althans heeft de militaire strategie in Afghanistan de Amerikanen ertoe geleid alleen te kijken naar steun voor hun oorlog tegen het terrorisme, en niet bepaald aan te dringen op politieke en economische hervormingen. Terwijl er de laatste drie maanden in Tadzjikistan, Kirgizië, Oezbekistan en Turkmenistan een enorme escalatie van de repressie is geweest, oppositieleiders zijn gevangen- genomen, anderen zijn het land ontvlucht. De zittende regimes lijken hun nieuwe alliantie met de VS te gebruiken als een middel om hun eigen macht en invloed te versterken en de oppositie te versmachten.

Tadzjikistan is een uitzondering op die regel. Waarom was daar mogelijk wat elders zo onmogelijk lijkt?

Rashid: Tadzjikistan heeft na de burgeroorlog van 1992-?97 een zeer interessant experiment opgezet, dat model kan staan voor de hele regio: een coalitieregering tussen de voormalige communisten en de islamitische krachten. Maar daar is door de andere Centraal-Aziatische regimes alleen maar met achter-docht op gereageerd, geen enkel ervan heeft de dialoog met de islamitische oppositie, of zelfs nog maar met de seculiere democratische oppositie geopend. Geen enkele van die leiders is dan ook geïnteresseerd in machtsdeling. In Tasjkent heeft Islam Karimov gezegd: als ik ga, stort Oezbekistan in elkaar, en de persoonsverheerlijking die Saparmoerad Nijazov in Turkmenistan voor zichzelf heeft georganiseerd, kan de vergelijking met de tijd van Stalin gerust doorstaan. Uiteraard heeft geen enkele van deze leiders voor de instituties gezorgd waardoor hun opvolging vreedzaam gegarandeerd kan worden.

En ondertussen wordt de economische situatie met de dag rampzaliger. De werkloosheid neemt toe, met plaatselijk pieken tot 80 procent van de bevolking, het onderwijs en de gezondheidszorg zijn ingestort…

U bent voorstander van de dialoog met islamitische bewegingen, en ze tot het politieke leven toelaten, vindt u de beste manier om ze in bedwang te houden. Tadzjikistan is in die zin een lichtend voorbeeld, maar je kunt ook denken aan Algerije begin jaren negentig, toen het fundamentalistische Front Islamique du Salut (FIS) in de parlementsverkiezingen een absolute meerderheid behaalde en alleen met een militaire coup van de macht afgehouden kon worden.

Rashid: Zeker, maar in Centraal-Azië zijn die islamitische bewegingen niet zo ontzettend populair als in Algerije, ze zitten nog in de marge. De ideologie van de militante islam is grotendeels geïmporteerd uit andere landen, de IBO is groot gemaakt met steun uit Pakistan, Afghanistan, Saudi-Arabië en de Golfstaten. Dat is kunnen gebeuren omdat de Centraal-Aziatische regimes geen enkele openheid hebben betoond tegenover de autochtone islam, die gebaseerd is op het soefisme en gematigd en tolerant is. Met name Oezbekistan, maar ook de andere staten hebben de gewone moslim in zijn religiositeit rücksichtslos onderdrukt, dat is heel schadelijk geweest.

De logische consequentie lijkt dat de gematigden dan ook radicaliseren.

Rashid: Vanzelfsprekend. Je ziet dat veel jongeren uit de middenklasse en uit de vroegere gesovjettiseerde elite nu lid worden van de IBO omdat ze geen toekomst voor zichzelf zien.

?Elf september? heeft de strategische positie van de regio veranderd: de VS manifesteren zich in delen van wat vroeger de Sovjet-Unie was. Welke invloed heeft dat op de wereldpolitiek?

Rashid: Dat, tenzij de VS heel behoedzaam te werk gaan, er weer een nieuw Groot Spel komt. De twee grote machten van de regio, Rusland en China, beschouwen Midden-Azië als hun achtertuin en hebben er grote politieke invloed en handels- en zakenbelangen. Zij zullen de VS niet toestaan er op langere termijn een permanente militaire aanwezigheid op te zetten. Je moet bedenken dat dit de eerste keer is dat zich westerse legers in de regio bevinden sinds de tijd van Alexander de Grote, in de derde eeuw voor Christus. De Amerikanen moeten duidelijk maken dat ze hun bases zullen opdoeken zodra de oorlog in Afghanistan voorbij is. Maar niets wijst in die richting, integendeel zelfs.

Ondertussen lijken de VS een actie tegen Irak voor te bereiden.

Rashid: Dat is een totaal verkeerde prioriteit. Het leidt af van het stabiliseren van Afghanistan en van hulp bij de wederopbouw van dat land, wat absoluut noodzakelijk is voor rust in heel Centraal-Azië. Achter Irak aangaan, met de huidige crisis in het Midden-Oosten, is uiterst kortzichtig en ontzettend stom.

Christine Albers Herman Jacobs

?Ik vrees dat de Islamitische Beweging van Oezbekistan nu ondergronds aan het mobiliseren is, gedragen door het anti-amerikanisme.?