Op enkele jaren tijd heeft Napoleon alle macht naar zich toegetrokken. In 1804 kroonde hij zichzelf tot Napoleon I, keizer der Fransen. Meer dan ooit was hij de man die het hele republikeinse bestel bij elkaar hield, maar zoals elke leider ontsnapte hij niet aan de noodzaak om zijn macht te legitimeren.
In 1799 was de situatie in Europa bijzonder alarmerend. Engeland, Oostenrijk en Rusland vormden in het voorjaar een tweede coalitie tegen Frankrijk, waar zich ook Napels, Portugal en het Turkse Rijk bij aansloten. Bovendien was er een Russisch leger de Fransen uit Noord-Italië aan het verdrijven. Buiten die bedreigingen was er ook nog inflatie, grote armoede en corruptie. Het vijfkoppige Directoire was tot het besef gekomen dat de revolutie een sterke hand vereiste om in Frankrijk orde op zaken te stellen.
De jaren van het Directoire
Van 1795 tot 1799 was de politieke bestuursvorm ‘het Directoire’ aan de macht in Frankrijk. Het was een regeringsvorm in de laatste fase van de Franse Revolutie, en was de reactie op het schrikbewind van Robespierre en de jakobijnen tijdens de Terreur (1793–1794). Het Directoire bestond uit vijf directeuren die de uitvoerende macht hadden. Emmanuel Joseph Sieyès was een van de leden, en wilde zelf een staatsgreep plegen, liefst met de steun van Napoleon.
Emmanuel Joseph Sieyès begon een staatsgreep voor te bereiden om te voorkomen dat de royalisten of de radicale jakobijnen de macht zouden grijpen. In het complot zaten naast Sieyès en Napoleon Bonaparte, ook Bonapartes broers Lucien en Joseph. In nog geen 24 uur tijd werd op 9 november 1799 een succesvolle staatsgreep gepleegd. Zonder één druppel bloed te vergieten werd het Directoire tot aftreden gedwongen. Generaal Bonaparte nam iedereen in snelheid en riep het Consulaat uit, waarin hij zelf als Eerste Consul de uitgesproken leider was. In feite was de Franse Revolutie nu beëindigd.
Napoleon als ‘Consul’
Napoleon liet zich niet doen. Al op 9 november 1799, een 18e brumaire, stond hij in Parijs sterk genoeg om zijn troepen naar de Tuilerieën te leiden. Deze keer was het een echte staatsgreep. Het Directoire werd meteen buiten werking gesteld. Napoleon stelde zichzelf aan als ‘Eerste Consul’. Het begrip kwam rechtstreeks uit de rechtsorde van het oude Rome, dat na de staatsgreep ook als inspiratiebron diende voor nieuwe instellingen als het ’tribunaat’ en de ‘senaat’. Die laatste moest waken over de grondwettelijkheid van de wetsvoorstellen. Maar nooit heeft de Senaat de corrigerende rol gespeeld. Om te beginnen omdat Bonaparte geen rekening hield met wat in het Palais du Luxembourg werd gezegd, en vervolgens omdat hij de geringste politieke ambitie van de senatoren in de kiem smoorde door hun te bedelven onder allerlei gunsten en geschenken. Als keizer zou hij uiteindelijk zelfs spreken van ‘mon Sénat’, wat allicht meer dan voldoende zegt.
Eerste consul werd uiteraard Napoleon, de twee andere waren voorlopig vrederechter Roger Ducos en abbé Sieyès. Sieyès had al een nieuwe grondwet klaarliggen, die na een volksraadpleging op 13 december meteen werd afgekondigd. Dan pas werd het Directoire formeel ontbonden en trokken Ducos en Sieyès zich terug. Ze werden als medeconsuls vervangen door de advocaten Jean-Jacques de Cambacérès en Charles-François Lebrun.
Probleem: iemand vinden om de kroon op z’n hoofd te zetten
Op 2 december 1804 kroont Napoleon zichzelf tot Napoleon I, keizer der Fransen. Dat deed hij in de Notre Dame in Parijs, in het bijzijn van de paus. ‘Empereur de la République’ betekende ook dat zijn status ‘door God gewild’ was.
Het was de wens van Napoleon dat de kroning een sacraal karakter zou hebben; de paus moest erbij zijn. Maar de republikeinse achterban was niet blij met het plan. Bovendien was het van meet af aan duidelijk dat de paus zijn zegen mocht geven, maar niet de kroon zelf. Die kreeg Napoleon van het volk, niet van God. De partijen zochten naar een oplossing, wie ging de kroon op zijn hoofd plaatsen? De keizer had een verrassing in petto: hij liet weten dat hij tijdens de plechtigheid de kroon zélf op zijn hoofd zou zetten.
En toen werd keizer Napoleon een begrip
De keizerstitel choqueerde bijna niemand, integendeel: vanuit alle hoeken van het land en met name vanuit de legerkampen waren er in de maanden voorafgaand aan de kroning talloze verzoekschriften aan de Eerste Consul gestuurd om zich tot keizer te laten benoemen. In de meeste steden die het echtpaar Bonaparte in de afgelopen twee jaar had bezocht, waren ze al onthaald als een vorstenpaar. De bevolking associeerde het begrip ‘keizer’ met de Romeinse Republiek, waar het keizerlijke staatshoofd werd aangesteld door de Senaat.
De keizer was een begrip: zijn naam belichaamde een idee
Een monarch die tegelijk de republikeinse waarden verdedigde, schonk de mensen dan ook veel voldoening. Als er later in de straten van de steden, in de feestzalen van Parijs en op de slagvelden van het Franse leger luidkeels ‘Vive l’Empereur!’ werd geroepen, was dat niet alleen ter ere van een persoon. De keizer was ook een begrip: Zijn naam belichaamde een idee, het idee van een nieuwe tijd waarin gelijkheid gold, vermengd met de glorie van het vaderland en de trots van een natie. Het was de eerste stap naar een grondwettelijke monarchie op het Europese continent.
Voor Napoleon zelf was het noodzakelijk dat een Frans staatshoofd ook legitiem was in de ogen van het buitenland. Het was goed voor Frankrijk als de vorsten in zijn keizerschap een teken zouden zien dat de revolutie voorbij was en dat het land terug in de rangen keerde – ook al klopte dat beeld natuurlijk niet helemaal.
De kinderen van de Verlichting konden er niet mee om
De kinderen van de Verlichting waren geschokt dat het boegbeeld van de revolutie en de republiek zoiets had kunnen doen. Beethoven, die zopas een complete symfonie had opgedragen aan zijn held Bonaparte, was razend. Hij gaf zijn werkstuk de nieuwe naam Eroica en droeg het op ‘aan een groot man’ in plaats van aan Napoleon.
Napoleon kreeg een imago, een beeld dat niet klopt
IJdel als Napoleon was, voelde hij zich ten zeerste aangetrokken door het vooruitzicht om een eigen dynastie op te richten. Ongenaakbaar als hij zich voelde, dacht hij ermee weg te komen in een Europa waarin een monarchie alleen werd aanvaard als die volgens de middeleeuwse principes tot stand was gekomen. Dat zou lelijk tegenvallen. Al snel noemde Londen hem de ‘usurpator’, een man die zich wederrechtelijk de bevoegdheid van een staatshoofd had toegeëigend. De benaming zou later door andere vijanden overgenomen worden.
Dat imago heeft er in hoge mate toe bijgedragen dat volgende generaties zich Napoleon herinneren als een egocentrische dictator die tegen de wil van zijn volk regeerde. Het moge duidelijk zijn dat dit beeld niet klopt. Eenvoudige mensen als zijn kamerheer Constant zeiden er het volgende over: ‘Usurpator? Laat me niet lachen. Wat een zielenpoten. Als er van usurpatie sprake was, welnu, dan was driekwart van de Franse bevolking daar medeplichtig aan!’
Keizer van een republiek
Wilde de ware erfenis van de Revolutie voortleven, samen met alle moderniseringen van het Consulaat, dan was het absoluut noodzakelijk dat Bonaparte aan de macht bleef. Maar om de macht te behouden zoals hij die op dat moment bezat, moest hij haar nog vergroten, nog onaantastbaarder maken. Dat was de ware reden waarom Bonaparte uiteindelijk Napoleon I werd.
Tijdens de tien jaar die het keizerrijk standhield, zou hij die republikeinse waarden steeds minder trouw blijven. Zijn officiële titel was ‘Napoléon, empereur des Français, par la grâce de Dieu et les constitutions de la République’. Maar vanaf 1807 werd het woord ‘République’ echter geschrapt. Napoleon zag zichzelf als een vorst van de natie, van het volk, maar niet van een staatsvorm. Hijzelf wás namelijk die staatsvorm.
De napoleoniden
Op het hoogtepunt van het Empire werd half Europa door de Bonpartes geregeerd. De keizer plaatste zijn familieleden aan het hoofd van heel wat landen, ongetwijfeld omdat hij hoopte dat zijn politieke controle over die landen dan steviger zou zijn. Zo was zijn broer oudste broer Joseph koning van Napels (1806-1808) en vervolgens van Spanje (1808-1814). Louis Bonaparte maakte hij koning van Holland (1806-1810), de jongste broer, Jerôme, moest Westfalen leiden (1807-1813). Schoonbroer Murat, echtgenoot van Napoleons zus Caroline, was eerst groothertog van Berg, een satellietstaat van Frankrijk (1806-1808) en diende vervolgens Jospeh op te volgen in Napels (1808-1814). Eugène de Beauharnais, zoon van Joséphine, regeerde namens Napoleon als koning van Italië (1805-1814). Napoleons zus Elisa was groothertogin van Toscane en resideerde te Lucca. Camillo Borghese, de echtgenoot van Pauline Bonaparte, was gouverneur-generaal van de Franse trans-Alpijnse gebieden. Het familiaal regeersysteem bereikte een hoogtepunt door Napoleons eigen huwelijk met de aartshertogin van Oostenrijk, Marie-Louise. Hun kind werd bij de geboorte benoemd tot koning van Rome.
Al deze familieleden hebben nooit autonoom geregeerd. Hun onafhankelijkheid was zeer relatief. De bewaarde correspondentie getuigt van een stroom van verwijten, raadgevingen, aanmoedigingen en directe bevelen van de zijde van de keizer. Louis werd in 1810 zelfs de Hollandse kroon ontnomen. Napoleon vond hem onbekwaam en verweet hem dat hij sluikhandel met Engeland gedoogde. Vervolgens werd Holland ingelijfd bij het keizerrijk. Koning Joseph was in Madrid vaak niet meer dan een marionet. Toen hij het als leider liet afweten, stuurde Napoleon enkele maarschalken die hun bevelen rechtstreeks uit Parijs kregen. Ook Murat, een moedige militair maar slordige koning, is enkele keren dicht bij een onttroning geweest. Telkens als deze gekroonde hoofden voet op Frans grondgebied zetten, werden ze in protocollair opzicht opnieuw beschouwd als Franse prinsen, niet als buitenlandse staatshoofden. In feite deed Napoleon met het systeem van de Napoleoniden niets anders dan wat grote dynastieën zoals de Habsburgers en de Bourbons voor hem hadden gedaan: de macht in strategisch belangrijke landen toevertrouwen aan familieleden.
