In 1961 hertrouwde Klaus Rainer Röhl met Ulrike Meinhof. Zijn zesjarige dochter Anja raakte erg gehecht aan haar plusmoeder. Ze bleven close toen Meinhof radicaliseerde en boegbeeld werd van de terreurgroep Rote Armee Fraktion (RAF). ‘Ulrike was de belangrijkste persoon in mijn leven.’
Het zijn drukke dagen voor schrijfster Anja Röhl (1955). In het laatste weekend van november vindt in de Duitse stad Bad Wildungen het jaarlijkse congres plaats van de Verschickungskinder of ‘weggestuurde kinderen’. Röhl verwacht een paar honderd gasten, mannen en vrouwen die net als zij als kind in de tweede helft van de twintigste eeuw op Kinderkur gestuurd werden. Velen keerden getraumatiseerd van zo’n kinderkuur terug naar huis.
‘In de Duitse samenleving heerste lang een omerta over het misbruik en geweld in de Verschickungsheime of kuuroorden voor kinderen’, zegt Anja Röhl. In 2009 doorbrak zij die stilte met haar getuigenis in een krant. Tien jaar later richtte ze de overleversgroep Initiative Verschickungskinder op. In 2021 reconstrueerde ze de pijnlijke geschiedenis van de Kinderheimkuren in haar boek Das Elend der Verschickungskinder.
Een paar jaar eerder had Röhl in Duitsland voor opschudding gezorgd met haar autobiografische roman Die Frau meines Vaters. Erinnerungen an Ulrike. Daarin schetste ze een liefdevol beeld van haar plusmoeder Ulrike Meinhof. In de jaren zeventig werd Meinhof als boegbeeld van de extreemlinkse terreurgroep RAF Duitslands staatsvijand nummer één.
Op één trein zaten soms 800 kinderen op weg naar verre tehuizen in een bos, op een eiland of een berg. Telefoneren was niet toegestaan, bezoek was verboden.
Anja Röhl was 21 toen haar plusmoeder in de nacht van 8 op 9 mei 1976 zelfmoord pleegde in haar cel in de Stammheim-gevangenis in Stuttgart. ‘Dat was een vreselijke schok’, zegt ze. ‘Ik had zondagsdienst in het Berlijnse ziekenhuis waar ik stage liep. Na de lunchpauze zei een college: “Heb je het gehoord? Ulrike Meinhof heeft zich opgehangen.” Het glas dat ik vasthad, viel op de grond in duizend scherven.’
Twaalf miljoen
Anja Röhls ervaringen als Verschickungskind zijn vervlochten met haar leven met Urlike Meinhof. ‘Ik leerde Ulrike kennen toen ik vier jaar oud was. Zij was totaal anders dan alle andere mensen om me heen. Ulrike Meinhof was begripvol, zachtaardig, lief en geduldig. De tweelingdochters die ze samen met mijn gewelddadige vader kreeg, omringde zij met buitengewone liefde.’
Anja Röhl was vijf toen ze door haar vader op kinderkuur gestuurd werd naar het Hamburger Kinderheim op het eiland Föhr. ‘Ik kwam ontredderd terug naar huis. Ulrike troostte me. Toen ik acht jaar oud was, maakte ik dat opnieuw mee. Mijn vader stuurde me naar Kinderkurheim Johannaberg in Berlebeck, in het hart van het Teutoburger Wald. Ik verzette me hevig en schreeuwde de ziel uit mijn lijf. Tevergeefs.’
Kinderen wekenlang op kuur naar een verafgelegen sanatorium of Kinderheim sturen, werd na de Tweede Wereldoorlog een wijdverspreid fenomeen in West-Duitsland. Volgens Anja Röhl werd die ‘medische voorzorgsmaatregel’ vooral voorgeschreven aan kinderen uit de grote steden. ‘Elk kind met een beetje ondergewicht kreeg bij de jaarlijkse medische schoolcontrole een briefje mee naar huis. De ouders werd dringend aangeraden om hun kind op kuur te sturen. Want dat was zogezegd nodig om het “verzwakte” kind aan te sterken, waardoor het later op school beter zou presteren. De ouders brachten de kinderen vervolgens naar een station, waar ze opgewacht werden door hun toekomstige bewakers. Op één trein zaten soms 800 kinderen op weg naar verre tehuizen in een bos, op een eiland of een berg. Telefoneren was niet toegestaan, bezoek was verboden. De helft van de kinderen waren kleuters en peuters, soms amper drie jaar oud. Met overvolle luiers kwamen zij op hun bestemming aan.’
De meeste kinderen waren niet ziek. ‘De Kinderkurheime groeiden uit tot een industrie. Ziekenfondsen en school- en huisartsen sloten contracten met de tehuizen: in ruil voor een commissie verbonden ze zich ertoe elke zomer een vast contingent kinderen te sturen. Naar schatting twaalf miljoen kinderen doorstonden de naoorlogse ellende van de Verschickungsheime.’
Speeltuin voor pedofielen
Een Kinderkur duurde altijd zes weken. ‘Soms werd ze verlengd tot vijf maanden. Sommige tehuizen hielden kinderen zelfs een jaar of langer vast. Zij waren zogezegd te ziek om te reizen. Dat was een selffulfilling prophecy, want veel kleine kinderen aten of dronken niet meer van heimwee en verdriet.’
In Kinderheime was geweld schering en inslag. Anja Röhl: ‘Er zijn honderden getuigenissen. Kinderen die in bed plasten, werden geslagen en zonder eten naar bed gestuurd. Dat maakte ook ik mee. Er heerste kadaverdiscipline. Kinderen moesten volgzaam worden, braaf en gehoorzaam. Er was veel seksueel misbruik.’ Ook dat maakte Anja Röhl zelf mee. ‘De kinderen moesten er continu naakt rondlopen. De Kinderheime werden speeltuinen voor pedofielen.’
‘Er heerste kadaverdiscipline. Kinderen moesten volgzaam worden, braaf en gehoorzaam. Er was veel seksueel misbruik.’
De tehuizen sloten contracten met farmaceutische firma’s af. ‘Zonder medeweten van ouders werden er medicijnen op hun kinderen getest. Vooral hoestonderdrukkers en anti-emetica, middelen tegen misselijkheid. Die tests waren perfect legaal. Enkel de toestemming van de directeur van het tehuis was nodig, niet die van de ouders. Een bijwerking van de uitgeteste geneesmiddelen was hun kalmerende werking, waardoor de kinderen rustig werden.’
Buitenlandse financiering
Anja Röhls vader Klaus Rainer Röhl was uitgever van het in de jaren zestig en zeventig razend populaire links-radicale tijdschrift konkret. ‘Het blad effende in West-Duitsland het pad voor het studentenprotest van 1968.’ Konkret bracht een eigenzinnige mix van marxisme, seks, drugs en rock-’n-roll.
Röhl was lid van de in 1956 door de West-Duitse kanselier Konrad Adenauer verboden Kommunistische Partei Deutschlands (KPD). Maandelijks ontving hij van de communistische bloedbroeders uit de DDR veertigduizend mark om konkret te drukken en in zijn levensonderhoud te voorzien. ‘Die Oost-Duitse financiering wordt altijd weer opgerakeld’, steigert Anja Röhl. ‘Er wordt dan gemakshalve vergeten dat het naoorlogse West-Duitsland voor marxisten geen vanzelfsprekende plek was. Duitsland zat aan de grond.
Kranten als Die Zeit en Die Welt werden óók gefinancierd door ‘een buitenlandse mogendheid’: de Amerikaanse CIA. Tot vandaag kraait daar geen haan naar. Toen het communistische regime in de DDR mijn armlastige vader geld voor zijn magazine aanbood, aanvaardde hij dat meteen. Maar het duurde niet lang of hij kreeg ruzie met de stalinisten in Oost-Berlijn en de geldkraan werd dichtgedraaid. Toch groeide konkret uit tot een erg succesvol tijdschrift. Onder anderen Heinrich Böll, Günter Grass, Marcel Reich-Ranicki en Hans Magnus Enzensberger leverden stukken. Op een bepaald moment haalde het magazine een oplage van twee miljoen. Mijn vader werkte zich daar de ziel voor uit het lijf.’
Maar echt warme herinneringen aan haar vader koestert Anja Röhl toch niet. ‘Hij had een moeilijk karakter.’
Ideologie van de angst
Klaus Rainer Röhl is geboren in 1928. ‘Hij groeide op met de nazi-ideologie. Vanaf zijn tiende levensjaar zat hij in de Hitlerjugend, net als zowat alle Duitse kinderen uit die tijd’, vertelt zijn dochter. ‘Hij werd gedrild tot kindsoldaat. De Duits-Amerikaanse historicus Jost Hermand beschrijft in zijn autobiografie A Hitler Youth in Poland hoe ook hij als kleine jongen met de Hitlerjugend continu op paramilitair kamp gestuurd werd. Hij was getuige van verkrachtingen van leeftijdsgenoten door oudere mannen. We zijn er ons vandaag niet meer van bewust hoe een hele generatie tijdens het nazibewind mentaal totaal verknoeid werd. Mijn vader kwam ook beschadigd uit die periode. Zijn leven lang worstelde hij met geweld, vrouwenhaat en sadisme.’
‘Mijn vader kwam ook beschadigd uit de naziperiode. Zijn leven lang worstelde hij met geweld, vrouwenhaat en sadisme.’
Ook het naoorlogse geweld in de Kinderheime heeft volgens Anja Röhl wortels in het nazisme. ‘Het principe van Kinderkurheime stamt uit de 19e eeuw. Ze moesten de massale kindersterfte helpen indammen. Vanaf 1935 werden alle Heime eigendom van de Nationalsozialistische Volkswohlfahrt (NSV). Het op angst en geweld terende nazisme werd de leidende ideologie bij verzorgenden en artsen. Na 1945 bleven de Heime verder werken, met hetzelfde personeel. Ze werden nooit ‘gedenazificeerd’, waardoor de ideologie van de angst bleef woekeren.’
Dr. Jekyll & Mr. Hyde
Vader Röhl leidde in zijn thuisstad Hamburg allesbehalve het leven van een ascetische communist. ‘Hij was als uitgever populair en graag gezien’, zegt dochter Anja. ‘Hij had gevoel voor humor en promootte kunstenaars en schrijvers. Maar als hij te veel gedronken had, veranderde hij van beminnelijke Dr. Jekyll in een toxische Mr. Hyde. Mijn moeder, mijn plusmoeder Ulrike Meinhof en zijn drie dochters – mijn tweelinghalfzussen Bettina en Regine en ikzelf – deelden in de klappen en vernederingen.’
‘Vader probeerde mij als klein meisje wijs te maken dat kinderen met hun ouders naar bed wilden.’
In mei 2010 verscheen in het magazine Stern een artikel van Anja Röhl waarin ze haar vader beschuldigde haar jarenlang als kind te hebben misbruikt. Het begon in haar vijfde levensjaar. ‘Ik werd door angst verlamd zodra ik zijn voetstappen op de trap hoorde’, schreef ze. ‘In konkret werd pedofilie als “normaal” voorgesteld’, zegt ze nu. ‘Dat paste in de geest van die tijd. Vader probeerde mij als klein meisje wijs te maken dat kinderen met hun ouders naar bed wilden. Hij gedroeg zich extreem promiscue en mijn moeder knapte daar op af. Drie jaar na mijn geboorte zijn ze gescheiden.’
Baader-Meinhof
In mei 1958 ontmoette Klaus Rainer Röhl de jonge studente Germaanse filologie Ulrike Meinhof voor het eerst op een anti-atoomdemonstratie. Eind 1961 trouwden ze. Röhl benoemde zijn kersverse bruid tot hoofdredacteur van konkret. Tijdens de succesjaren van het magazine stroomde het geld bij de familie Röhl-Meinhof binnen. Klaus Rainer kocht een luxueuze witte Mercedes en Ulrike werd vaste klant in de antiekwinkels van Hamburg, op zoek naar jugendstilmeubels voor hun prachtige villa in de chique wijk Blankenese. Het echtpaar Röhl werd vaste klant op de drafrenbaan: meneer in pak en das, mevrouw in mantelpak.
‘Vandaag leeft Ulrike Meinhof in de collectieve herinnering als RAF-terroriste’, zegt Anja Röhl. ‘Maar toen ze in mijn leven kwam, was ze in West-Duitsland een beroemde journalist. Ze verscheen vaak op televisie en ik was trots op haar. Ze voerde campagne voor mensenrechten en tegen de Vietnamoorlog. Ze interviewde aartsconservatieve intellectuelen en werd ook door hen gerespecteerd. In 1968 scheidde ze van mijn vader en meteen daarna begon ze zich in te zetten voor kinderen die in instellingen geplaatst werden. Terwijl mijn vader naar radicaal-rechts opschoof, schoof Ulrike op naar radicaal-links. De studenten die in ’68 op straat kwamen, zagen haar als een icoon. Zij was tien jaar ouder dan hen. Toen de studentenrevolte in verval raakte en instortte, riepen steeds meer stemmen dat alleen wapens konden helpen tegen het kapitalistische systeem. Zelfs protestzanger Wolf Biermann riep op tot gewapend verzet.’
‘Vandaag leeft Ulrike Meinhof in de collectieve herinnering als RAF-terroriste. Maar toen ze in mijn leven kwam, was ze in West-Duitsland een beroemde journalist. Ze verscheen vaak op televisie en ik was trots op haar.’
Op 4 mei 1970 nam Ulrike Meinhof deel aan de eerste gewapende actie van de RAF: de gewelddadige bevrijding van kompaan Andreas Baader. Tijdens die actie vielen gewonden. De pers had het voortaan over ‘de Baader-Meinhof-Groep’. Anja Röhl weigert te geloven dat haar plusmoeder ooit een schot loste. ‘Ulrike was fel tegen wapens gekant. Mijn vader daarentegen was er door gepassioneerd. Ik hoor Ulrike nog tegen hem schreeuwen dat ze geen geweer in huis wilde.’
Anja Röhl wil duidelijk zijn: ‘Ik verwerp het geweld dat de RAF destijds gebruikte. Maar ik begrijp waar het vandaan kwam. Ze zagen zichzelf als strijdende partij in een burgeroorlog tegen een regime dat zijn burgers uitbuitte. Ik begrijp ook waarom de idealistische Ulrike daar betrokken bij raakte. Ze wordt nu afgeschilderd als een gestoorde vrouw die rondliep met een bommengordel, bereid om alles en iedereen op deze wereld te vernietigen.’
Ze was toch een terrorist? Anja Röhl: ‘De Duitse regering noemde haar zo. Maar wat is dat precies? Nelson Mandela was ook eerst een terrorist om later tot verzetsstrijder te worden gekroond.’
Beschouwt Röhl haar plusmoeder dan ook als een verzetsstrijder? ‘Nee. Zij vond zichzelf een revolutionair. Ze wou geen moordenaar worden, al liep het met die overvallen en aanslagen totaal uit de hand.’
Wanneer zag Anja Röhl haar voor het laatst? ‘In 1975 in de gevangenis. Er stonden acht bewakers om ons heen. Ze riepen dat we onze mond moesten houden. Een normaal gesprek was onmogelijk. We konden elkaar één keer omhelzen. Daarna hebben we enkel nog naar elkaar geschreven. Ulrike was een goede moeder voor haar kinderen Regine en Bettina. Voor mij was ze een uitstekende plusmoeder. Ik hield van haar. Ze kookte heerlijk voor me en we praatten urenlang. Ze vroeg me naar mijn problemen en behandelde me niet als klein kind, maar als gelijke. Ze zette mijn vader op zijn plaats toen hij dronken was en tegen me schreeuwde. Ulrike Meinhof was de belangrijkste persoon in mijn leven.’
