Desmond Tutu (1931-2021): bestrijder van de apartheid, geweten van zijn land

De Zuid-Afrikaanse aartsbisschop emeritus Desmond Tutu is zondag in Kaapstad op 90-jarige leeftijd overleden. De man gold als een van de grote bestrijders van het apartheidsregime dat decennialang de zwarte bevolking onderdrukte. Nadat de apartheid naar de geschiedenisboeken werd verwezen, bleef hij een kritische stem die ijverde voor verzoening en mensenrechten en zich uitsprak tegen corruptie. Zijn lach en energie kenmerkten de man, net als zijn geweten.

Tutu werd op 7 oktober 1931 geboren in Klerksdorp, in de toenmalige provincie Transvaal, in de buurt van het Zuid-Afrikaanse Johannesburg. Hij verwierf bekendheid tijdens de donkerste uren van het apartheidsregime. Als priester organiseerde hij geweldloze marsen tegen de rassensegregatie en brak hij een lans voor internationale sancties tegen het blanke regime in Pretoria.

De jeugd van Desmond: armoede en ongelijkheid

De jonge Desmond groeide samen met zijn twee zussen op in een ghetto in Ventersdorp. Zijn vader Zachariah was schoolhoofd en moeder Aletha Tutu huishoudster. Op school deed hij zijn best, maar hij zag veel armoede en ongelijkheid. De blanke kinderen kregen voorrang.

Toen Desmond Tutu op zijn twaalfde tuberculose opliep, moest hij meer dan een jaar in het ziekenhuis blijven. Toen kreeg hij het idee om arts te worden, en te zorgen voor een geneesmiddel. Helaas zat een opleiding geneeskunde er financieel niet in. Daarom startte hij in 1955 de lerarenopleiding, want daar gaf de regering wel beurzen voor.

Theologie: een vorm van protest

Desmond Tutu stootte tijdens zijn baan als leerkracht tegen allerlei grenzen omwille van zijn huidskleur. Hij protesteerde door zijn job op te zeggen en startte een studie Theologie. Desmond was ervan overtuigd dat hij tegen de discriminatie kon ingaan, en als priester kon hij voor gelijkheid opkomen.

Dankzij zijn priestergewaad zou hij volgens menig landgenoot gespaard gebleven zijn van een enkele reis naar de gevangenis. Zijn protest leverde hem in 1984 de Nobelprijs voor de Vrede op. Tutu was de laatste nog levende Afrikaanse winnaar van die bekroning.

In de jaren 70 van de vorige eeuw had hij het al geschopt tot bisschop van Lesotho en bekleedde hij andere belangrijke functies binnen de Anglicaanse kerk in Zuid-Afrika. Na een kortere passage in 1985 als bisschop van Johannesburg, werd hij in 1986 de aartsbisschop van Kaapstad. Als zwarte Zuid-Afrikaan werd hij zo de hoogste religieuze leider in een land geregeerd door blank. Tutu bleef tien jaar aartsbisschop.

Na het einde van het racistische apartheidsregime werd hij één van de voorvechters van de verzoening tussen blank en zwart. In 1996 werd hij voorzitter van de Waarheids- en Verzoeningscommissie, die misdaden uit de tijd van de apartheid probeerde te verwerken. Hoewel hij zich verbonden voelde met het huidig regerende Afrikaans Nationaal Congres (ANC) van zijn vriend Nelson Mandela in de strijd tegen de apartheid, bekritiseerde Tutu het ANC later voor mistoestanden en verkeerde ontwikkelingen.

Regenboognatie

Desmond Tutu bedacht na de eerste vrije verkiezingen in 1994 het predikaat Regenboognatie. ‘Ik loop op wolken. Het is een ongelooflijk gevoel, net als verliefd worden’, dixit Tutu. ‘Wij, Zuid-Afrikanen, zullen het regenboogvolk van de wereld worden.’ Vrij snel volgde evenwel ook ontgoocheling. De zwarte bevolking had dan wel het stemrecht verworven, maar bleef grotendeels arm.

Tutu tegen corruptie en machtsmisbruik

Tutu nam geen blad voor de mond en bleef tot op hoge leeftijd kritisch. Zo veroordeelde hij in 2014 de Zuid-Afrikaanse president Jacob Zuma na beschuldigingen van corruptie in verband met een dure verbouwing van zijn huis ter waarde van 23 miljoen dollar (20 miljoen euro).

President Thabo Mbeki, eveneens van het ANC, kreeg voordien al kritiek voor zijn beleid in de strijd tegen aids. In 2013 zwoor Tutu dat hij nooit meer voor de partij zou stemmen die triomfeerde na het einde van de apartheid. Zelfs Nelson Mandela kon al eens rekenen op een veeg uit pan. Nadat Mandela president werd in 1994, hekelde Tutu een ‘mentaliteit van uitbuiting’ bij het ANC.

Homofobe god

Ook binnen de Zuid-Afrikaanse kerk kon hij voor wrevel zorgen, bijvoorbeeld toen hij de rechten van holebi’s verdedigde. Ik zou nooit een ‘homofobe god’ kunnen aanbidden en ‘ga liever naar de hel’, klonk het in 2013. Recentelijker ijverde hij voor het recht op waardig sterven.

Peking kon dan weer matig appreciëren dat hij goed overweg kon met de Dalai Lama, de Tibetaanse geestelijke leider. Robert Mugabe, de jarenlange heerser in buurland Zimbabwe, serveerde na kritiek op zijn dictoriale inborst Tutu af als een ‘kleine man in een kleed’, of nog een kleine boze man.

Zijn laatste publieke momenten

Tutu sprak al enige tijd niet meer de menigte toe. Eén van zijn laatste optredens in het openbaar was medio september 2019, toen de Britse prins Harry hem zijn gezin voorstelde tijdens een Afrikareis. Tutu gaf de kleine Archie toen een kus op het voorhoofd. Maar de man bleef altijd goedgemutst. Zo begroette hij steeds journalisten of lachte hij, bijvoorbeeld toen hij zijn coronavaccin kreeg of toen hij in oktober in de bloemetjes werd gezet met zijn negentigste verjaardag.

Desmond Tutu trouwde in 1955 met zijn vrouw Leah (88). De vroegere aartsbisschop stierf in 2021 op 90-jarige leeftijd en liet zijn vrouw en vier kinderen na. ‘Wanneer je neutraal blijft bij onrechtvaardige situaties, dan heb je de kant van de onderdrukker gekozen’, was één van zijn bekende uitspraken.