De vrouwen van Napoleon: liefde, macht en politieke strategie achter de schermen van het keizerrijk

Hoewel Napoleon zijn leven lang een muurtje rond zijn gevoelens en privéleven optrok, is er over zijn amoureuze avonturen het een en ander bekend. De man heeft naar verluidt zestig vrouwen gehad, van wie er drie een grote rol in zijn leven en het keizerrijk hebben gespeeld. Zijn ballingsoord Sint-Helena was op het einde van zijn leven bovendien het decor van een mooie, laatste liefde.

Uit de getuigenissen van de ballingschapsjaren blijkt dat Napoleon zichzelf absoluut niet als een grote vrouwenversierder wilde zien. Hij liep zeker niet met zijn veroveringen te koop, integendeel: hij noemde de verhalen over zijn vele maîtresses overdreven of zelfs onwaar. Zijn kamerheer Marchand maakte het in Sint-Helena een keer mee hoe de baas een boek naar de verste hoek van zijn werkkamer slingerde. Het was Les amours secrètes de Buonaparte, het werkje van een fantasierijke. ‘Wat een pest!’ schreeuwde Napoleon. ‘Ze maken van mij een Hercules! Niet één zin in dat boek is waar.’

Napoleons grote liefde

Eind 1795 leerde Napoleon Joséphine de Beauharnais kennen. Ze was toen 26 jaar, zes jaar ouder dan Napoleon zelf. Hij viel als een blok voor haar, hoewel ze geen grote schoonheid was. Zo had ze een slecht gebit, dat ze verborg door altijd met haar mond dicht te glimlachen. Hoewel Napoleon zich na het onderdrukken van een opstand eerder dat jaar militair gouverneur van Parijs mocht noemen, maakte de broodmagere en sjofel geklede officier aanvankelijk niet veel indruk op haar.

Toch was het snel ‘aan’. Al in een brief uit december schreef hij: ‘Toen ik wakker werd, was ik vol van jou. Het beeld van jou en de herinnering aan de bedwelmende avond van gisteren laten mijn zinnen niet met rust.’ En dat voor iemand die tot dan toe behoorlijk laatdunkend over de liefde had gedaan.

Kort na hun huwelijk op 8 maart 1796 werd Napoleon naar het zuiden gestuurd om als opperbevelhebber van het zogeheten Italiaanse Leger ten strijde te trekken tegen de Oostenrijkers. Tussen de dagmarsen en gevechtshandelingen door smeekte hij Joséphine in verschillende brieven om naar hem toe te komen. Maar zij was inmiddels druk in de weer met een cavalerieofficier. En zo ging het jarenlang door: zij bedroog hem met allerlei mannen, en hij haar op den duur ook, met diverse scharrels. “Het is mogelijk dat ik in de nacht arriveer,” schreef hij Joséphine eens toen hij op inspectiereis was, “dus waarschuw je minnaars alvast.” Dat was als grap bedoeld, want ondanks alles hielden ze wel degelijk van elkaar.

Joséphine Bonaparte was een grande dame. Ze heeft haar echtgenoot Napoleon in de aanvangsjaren van hun huwelijk flink bedrogen en dat zette hij haar later met gelijke munt betaald, maar de liefde tussen hen beiden was niettemin echt en diep. Joséphine was als consulsvrouw en later als keizerin zijn steun en toeverlaat. Hij scheidde van haar tegen zijn zin, om politieke redenen.

Op bruidenjacht om politieke redenen

De situatie werd anders nadat Napoleon zichzelf in december 1804 tot keizer van Frankrijk had gekroond. Er moest een troonopvolger komen. Het ‘open huwelijk’ tussen Napoleon en Joséphine was kinderloos gebleven, maar hij had bij een van zijn vriendinnen een nakomeling verwekt. Aan hem lag het dus niet, en ook zij had kinderen uit een vorig huwelijk.

Van zodra hij van Joséphine gescheiden was, wilde Napoleon trouwen met een zuster van de Russische tsaar Alexander, sinds 1807 zijn bondgenoot. Maar dat vond Alexander niet zo’n goed idee. Toen viel Napoleons keuze op de dochter van de Oostenrijkse keizer Frans I.

‘Ik moet trouwen met een buik’, zei Napoleon toen hij in het huwelijk trad met aartshertogin Marie-Louise van Habsburg-Lotharingen, de oudste dochter van de Oostenrijkse keizer Frans I. Wat hij bedoelde: de nieuwe keizerin moet het land een troonopvolger schenken. Statistisch gezien bood de 18-jarige Marie-Louise de beste perspectieven. Haar moeder had dertien kinderen ter wereld gebracht, haar grootmoeder zeventien en haar overgrootmoeder zelfs zesentwintig.

Op 11 maart trad Marie-Louise in het huwelijk met Napoleon, die zelf niet aanwezig was tijdens de plechtigheid in Wenen. Het enige wat hij tot nu toe van haar te zien had gekregen, was een geschilderd portret. Hij bestudeerde het grondig. Lange blonde haren, dikke lippen, een zware Habsburgse kin, een slanke hals, brede schouders, magere armen en mooie voeten. Met haar 1,67 meter was ze groot voor een vrouw uit die tijd en nauwelijks enkele millimeters kleiner dan hij. Zijn conclusie? Marie-Louise was geen schoonheid voor wie men een omweg van honderd kilometer maakte, maar ze kon door de beugel.

Later op Sint-Helena zou hij zich herinneren hoe kleinburgerlijk hij zijn kakelverse echtgenote had aangetroffen in de koets die hen naar Compiègne bracht. ‘Het arme schepsel, ze had een hele redevoering vanbuiten geleerd. De hele rit door heeft ze die opgezegd. Ik van mijn kant had alleen maar zin om met haar de liefde te bedrijven.’ Toen het paar uitstapte, nam Napoleon nauwelijks de tijd om haar voor te stellen aan de gekroonde hoofden en de familieleden. Het hoogstnoodzakelijke protocol werd afgehaspeld, maar Napoleon had lang genoeg gewacht. Terwijl beneden in het paleis alle hooggeplaatsten er voor Piet Snot bij zaten, lag Napoleon enkele minuten na aankomst met Marie-Louise te stoeien in de keizerlijke slaapkamer.

Marie-Louise heeft niet alleen zonder aarzelen gedaan wat van haar verwacht werd, maar ook zonder enige tegenzin. Het klikte tussen hen. Op 20 maart 1811 zette ze een zoontje ter wereld.

Leed Napoleons werk onder de aanwezigheid van Marie-Louise?

In tegenstelling tot Joséphine kreeg Marie-Louise geen kans op misstappen. Haar comfort was vrijwel eindeloos, haar bewegingsvrijheid zo goed als nihil. Omdat hij eigenlijk niet lang zonder haar kon – en zij zonder hem – begon het werk eronder te lijden. Minder dan vroeger was hij in zijn werkkamer te vinden, dossiers bleven liggen, ministerraden werden korter.

Ze werd in 1813, net voor Napoleon opnieuw naar de slagvelden trok, benoemd tot regentes van het keizerrijk. 44 miljoen inwoners waren in de handen van een 21-jarige zonder enige politieke ervaring.

Minnares met een missie

Toen Napoleon in 1807 tegen Rusland en Pruisen ten strijde trok, belandde hij in Polen, een land dat op dat moment niet eens bestond. Toen de keizerlijke karavaan even halthield in het dorpje Blonie, kwam het tot een onverwachte maar belangrijke ontmoeting. Net als veel van haar landgenoten was de toen 20-jarige Maria Walewska overgelukkig met Napoleons aankomst in Polen. Dat zuchtte namelijk al jaren onder het juk van afwisselend Pruisen en Rusland.

Maria Walewska was getrouwd met graaf Athenasius Colonna-Walewski, een bemiddelde grootgrondbezitter, met wie ze een zoon had. De 70-jarige graaf was vier keer ouder dan zijn amper volwassen echtgenote. Toen Napoleons komst werd aangekondigd, ging Walewska samen met een van haar nichten op weg naar Blonie, in de hoop een glimp van haar idool op te vangen.

Te midden van het volkse tumult dat de keizerlijke koets omringde, werd ze opgemerkt door hofmaarschalk Duroc. ‘Alstublieft, ik wil hem zien!’ had ze geroepen. Duroc, die naast het managen van het hof ook de intiemere behoeftes van zijn chef in de gaten hield, was meteen uit het rijtuig van de keizer gestapt. Hij bracht hen naar de openstaande koetsdeur, waar zich een korte maar intense dialoog ontspon. Bijna was ze de keizer om de hals gevlogen. Met een smachtende stem had ze in perfect Frans geroepen dat hij welkom was in haar land, dat hij een held was.

Niet wetend wie deze verschijning was, bleef Napoleon perplex zitten en keek haar aan met de blik die al zovelen had overrompeld en verleid. Vervolgens had hij haar een tuiltje bloemen aangereikt dat een omstander in de koets had geworpen. ‘Neem het, als bewijs van mijn goede bedoelingen. We zien elkaar terug in Warschau, dat hoop ik tenminste’, had hij tegen haar gezegd.

Het duurde even voor de vonk oversloeg. Napoleon, die gewend was om zijn woorden beantwoord te zien met buigingen en het klakken van hakken, was stomverbaasd toen Maria hem enkele keren afwees. Bij elke afwijzing werd zijn wil om haar te krijgen groter.

Men praatte van alle kanten op Maria in. Als ze inging op de avances van de machtigste man van Europa en diens maîtresse werd, kon ze hem beïnvloeden. Misschien zou Napoleon dan wel bereid zijn om Polen als onafhankelijk land te erkennen en het ook af te dwingen bij de Russen. Dat is uiteindelijk ook het motief geweest voor Maria Walewska om haar relatie met Napoleon uit te leggen. ‘Het was de totale opoffering. Alles geschiedde om te zaaien en dan te oogsten en zo dat hogere doel te bereiken. Alleen dat kon excuseren wat ik heb gedaan. Dat doel obsedeerde mij. Het was sterker dan mijn wil en mijn geweten.’ Maria Walewska werd Napoleons minnares.

Veel wijst erop dat er meer aan de hand was dan politieke berekening, maar dat neemt niet weg dat ze trouw bleef aan haar oorspronkelijke beweegreden. Op elk denkbaar moment sprak ze Napoleon aan op zijn verantwoordelijkheden jegens Polen. Dat hij naar haar luisterde en met haar in discussie ging, is een hele prestatie van Walewska. Het was de eerste keer in zijn leven dat Napoleon het aanvaardde om met een vrouw over politiek te praten. Ze was dan ook zeer hardnekkig.

Met de dag groeide de affectie van Napoleon voor Maria. Niemand was er ooit in geslaagd dit soort gevoelens los te maken bij de man die tot dan toe had geroepen dat de echte liefde niets voor hem was. Mensen die het konden weten, vertelden dat ze Napoleon nog nooit zo verliefd hadden gezien.

Liefde in ballingschap: Een dochter voor de keizer?

Na deze drie vrouwen en de talloze maîtresses tussenin was er op het einde van Napoleons leven nog plaats voor één laatste liefde. Haar naam was Albine, echtgenote van graaf Charles de Montholon, een van de vier generaals die met de keizer waren afgereisd naar het verbanningseiland Sint-Helena. Albine raakte er gefascineerd door de verbannen keizer. ‘Toen ik naar hier kwam, ben ik mijn man gevolgd. Vandaag ben ik echter op Sint-Helena omwille van de keizer.’

Aan tafel zat ze steeds aan zijn linkerhand. Ze gingen samen in de koets rijden en maakten lange wandelingen in de tuin die Napoleon rond de residentie had laten aanleggen. Nog veel opvallender is dat ze regelmatig bij hem op bezoek ging in zijn privévertrek en in zijn badkamer, waar hij haar ‘ontving in bad’. Naakt dus. Geen van de drie directe betrokkenen, noch een van de memoiresschrijvers van Sint-Helena heeft ooit letterlijk op papier gezet dat Albine en Napoleon daadwerkelijk seksuele betrekkingen met elkaar hebben gehad, maar veel wijst wel in die richting.

De betrekkingen tussen Napoleon en Albine werden intensiever in het jaar 1817. Dat jaar raakte ze ook zwanger, en op 26 januari 1818 beviel ze van een dochter. Het kindje had twee bijzonder opvallende kenmerken. Ten eerste leek het sprekend op Napoleon. Ten tweede kreeg ze van de Montholons een zeer intrigerende naam. In de omgang zou men haar Joséphine noemen, maar haar volledige naam was Marie Caroline Julie Elisabeth Joséphine Napoléone.