Op zijn veertiende probeerde hij zijn leraar te doden. Later werd hij vicepremier van de Volksrepubliek China. Nog later brandmerkte Mao hem als verrader. Xi Zhongxun was de vader van de Chinese leider Xi Jinping, en Joseph Torigian reconstrueerde zijn leven.
Xi Zhongxun (1913-2002) behoorde tot de eerste generatie leiders van de Volksrepubliek China. Op basis van documenten, interviews en dagboeken reconstrueerde Joseph Torigian, onderzoeker aan Stanford University, zijn levensverhaal – en gedeeltelijk dat van zijn zoon, Xi Jinping. Hij gaf de biografie de veelzeggende titel The Party’s Interests Come First.
Behalve van wat de propagandakanalen uit Peking melden, is er weinig geweten over de jeugd van de Xi Jinping. Zijn vader, Xi Zhongxun zou een huistiran zijn geweest. Was zijn zoon bang voor hem?
Joseph Torigian: Xi Zhongxun gaf zijn kinderen lijfstraffen, zoals zoveel anderen van die generatie. Xi Jinping heeft wel verteld dat hij als kind niets erger vond dan ’s nachts door zijn vader gewekt te worden om in diens badwater te stappen. Xi Zhongxun vond het zonde om het water maar één keer te gebruiken, dus haalde hij de slapende jongen en zijn kleine broertje uit bed om ook in bad te gaan.
Xi Zhongxun was vanaf 1959 nochtans vicepremier van China. Was die spaarzaamheid nodig?
Torigian: Het was een reden te meer. Xi Zhongxun maakte deel uit van de eerse generatie leiders van de Volksrepubliek. Na de zege in de burgeroorlog in 1949 vreesden leden van de communistische elite dat hun kinderen door die hoge status bevoorrecht zouden opgroeien en verweken. Dat zou rampzalig geweest zijn voor de revolutie. Xi voedde zijn kinderen extreem streng op, en vertelde hen verhalen over de revolutie ‘tot we eelt op onze oren hadden’, herinnerde Xi Jinping zich later.
Van de zeven kinderen in het gezin was Xi Jinping zijn favoriet, schrijft u.
Torigian: Hij waardeerde zijn taaiheid. Jinping had ‘ijver’, zo formuleerde hij het, de jongen was in staat om veel te incasseren. Die eigenschap vond de vader belangrijk, omdat ze hem herinnerde aan zijn eigen bikkelharde jeugd en de ontberingen van de burgeroorlog die hem hadden gehard.
Xi Zhongxuns jeugd was zo ontwrichtend dat hij zijn hele leven gekweld werd door nachtmerries. Wat had hij meegemaakt?
Torigian: Xi Zhongxun groeide op ten noorden van Xi’an, de oude keizerlijke stad. In het begin van de 20e eeuw was dat een streek die geteisterd werd door hongersnoden en banditisme. China lag in de lappenmand, het was in de hoek gedreven door de westerse koloniale machten. In die omstandigheden las de tiener Xi Zhongxun voor het eerst communistische geschriften. Later gaf hij toe dat hij van de teksten niets snapte, maar in de jonge Communistische Partij zag hij de uitweg uit China’s ellende. Op zijn veertiende kreeg hij van een partijlid de opdracht om een regeringsgezinde leraar te vermoorden. Hij probeerde die te vergiftigen, maar dat plan mislukte. Hij verdween achter slot en grendel.
Toen Xi Zhongxun na zijn politieke ballingschap opnieuw opdook in Peking, kon hij zijn zonen niet meer uit elkaar houden.
Een politieke moord willen plegen op je veertiende. Dat is niets voor broekventen.
Torigian: Het toont hoezeer Xi Zhongxun opgroeide in een klimaat van gewelddadigheid. Hij kwam weliswaar snel vrij, maar bleef een opgejaagde. Toen hij uit de gevangenis kwam, zat hij onder de bulten en de huiduitslag, en kon hij amper nog stappen. Daar kwam een gezinsdrama bovenop. Zijn vader stierf kort na zijn vrijlating, mede door de stress die zijn zoon hem bezorgd had. Dan stierf zijn moeder, twee zussen verhongerden. Als oudste zoon moest Zhongxun het gezin beredderen, maar niettemin bleef hij zich inzetten voor de revolutie.
Kort nadat Mao Zedong in 1949 de Volksrepubliek uitriep, werd Xi Zhongxun minister van Propaganda. Hij vond dat de partij, om haar macht te consolideren, ‘een tijdlang driest’ moest zijn, en genoeg mensen moest doden ‘om angst en ontzetting te creëren’. Wat zegt dat over het mensbeeld van de partij?
Torigian: Ze was ervan overtuigd dat een zekere hoeveelheid slachtoffers noodzakelijk is om effectief te kunnen regeren. Het curieuze is dat Xi Zhongxun later bekend zou komen te staan als een uitzonderlijk humaan partijfunctionaris. Grootschalige massa-executies zoals toen kent China niet meer. Maar één ding is onder Xi Jinping gebleven: de mening dat het nuttig is als mensen bang zijn voor de partij.
In 1962 werd Xi Zhongxun plots door de partij aangeklaagd als verrader. Een kennis van hem had een roman geschreven over de revolutie in Noordwest-China, en Xi Zhongxun, zo luidde het, zou het boek hebben ingefluisterd als een bedekte aanval op Mao. Er volgden huisarrest, gevangenis, fabrieksarbeid in een ander deel van het land en zestien jaar politieke uitsluiting. Hoe beleefde de jonge Xi Jinping deze periode?
Torigian: Het was een vernedering voor de hele familie. Jarenlang zagen of hoorden de kinderen niets van hun vader, er waren geruchten dat hij dood was. Toen hij uiteindelijk na zijn ballingschap opnieuw opdook in Peking, kon hij zijn zonen niet meer uit elkaar houden.
In uw boek staat een ontnuchterende anekdote uit Xi Jinpings jeugd. Tijdens de Culturele Revolutie ondervond hij aan den lijve hoe iedereen als verrader kon worden gebrandmerkt.
Torigian: Xi Jinping was toen ongeveer 13 jaar. In die tijd werden er geregeld ‘volksvergaderingen’ gehouden waarop vermeende contrarevolutionairen in uitgebreide zelfkritieken hun schuld moesten bekennen. Op een dag vond zo’n bijeenkomst plaats in de partijhogeschool in Peking, de werkplek van zijn moeder. Xi Jinping werd er opgevoerd als zoon van een afvallige vader. Hij moest op een podium gaan staan met een muts op zijn hoofd die door gewichten zo zwaar was dat zijn hoofd naar beneden zakte. Toen de menigte ‘Weg met Xi Jinping!’ begon te roepen, had zijn moeder in het publiek geen andere keuze dan haar vuist te heffen en mee haar zoon uit te jouwen.
Dat hij zelfs in zijn diepste vernedering trouw bleef aan de partij, vervulde Xi Zhongxun met trots.
Wat is er geweten over Xi Jinpings schooltijd?
Torigian: Hij ging met zijn broers en zussen naar een internaat voor kinderen van de partijelite. Het onderwijs was er streng en militaristisch, en de leerlingen bestudeerden er de politieke erfenis van de revolutionairen – met andere woorden: van hun ouders. Interessant is dat Xi naar die school bleef gaan, ook toen zijn vader in ongenade was gevallen. Je kunt je voorstellen dat dat niet makkelijk was in een omgeving waar andere kinderen voortdurend opschepten over de functies van hun vaders.
Gezien alles wat de partij het gezin had aangedaan, zou je verwachten dat het zich van het regime zou afkeren. Toch gebeurde dat niet. U beschrijft een scène waarin vader en zoon in hun ondergoed zitten te roken, terwijl Jinping uit het hoofd toespraken van Mao reciteert – de man die hen zoveel leed had berokkend. Waarom die toewijding?
Torigian: Xi Zhongxun geloofde dat de partij altijd gelijk had. Als de partij zei dat hij een verrader was, dan was het zijn opdracht om in zichzelf te zoeken naar fouten. Hoewel veel beschuldigingen uit de lucht gegrepen waren – hij had de beruchte roman in werkelijkheid zelfs bekritiseerd – gaf hij toe dat niemand immuun was voor bourgeois afwijkingen. Misschien was hij dus besmet geraakt. Dat hij zelfs in zijn diepste vernedering trouw bleef aan de partij, vervulde Xi Zhongxun met trots toen hij meer dan anderhalf decennium later werd gerehabiliteerd. De jonge Xi Jinping voelde hetzelfde. Dat blijkt uit zijn acht aanvragen om lid te worden van de Communistische Jeugdliga.
Toen de menigte ‘Weg met Xi Jinping!’ begon te roepen, kon zijn moeder niet anders dan haar vuist te heffen en mee haar zoon uitjouwen.
Een onwankelbaar geloof, zelfkastijding, biecht, vergeving: is het denkbaar dat het wereldbeeld van de Communistische Partij katholieke trekjes heeft?
Torigian: Bij boekpresentaties in de VS vertellen mensen me vaak hoezeer dit alles hen doet denken aan wat ze op katholieke scholen hebben geleerd. Natuurlijk is de klassenstrijd andere koek dan de bijbelse boodschap van naastenliefde. Maar in Paulus’ brief aan de Romeinen staat: ‘Wij roemen ons in onze verdrukkingen, wetende dat verdrukking volharding voortbrengt.’
Of zoals Xi Jinping tijdens een interview zei: ‘Ik heb meer geleden dan de meesten.’
Torigian: Xi Jinping heeft het altijd belangrijk gevonden om zijn lijdensweg te benadrukken. Hij wil zich zo verweren tegen de verdenking dat hij via vriendjespolitiek is opgeklommen. Nochtans is het zonneklaar dat zijn carrière herhaaldelijk heeft geprofiteerd van de positie van zijn vader. Tegelijk is het waar dat Xi geen typisch ‘prinsje’ was, zoals de kinderen van China’s rode adel smalend worden genoemd. In de eerste plaats omdat zijn vader vrij vroeg ten val kwam vergeleken met andere leidende figuren die dat lot ondergingen. Ten tweede omdat hij als tiener tijdens de Culturele Revolutie naar het platteland werd gestuurd – naar een bijzonder arme regio – en daar meer tijd doorbracht dan andere jongeren in zijn situatie.
Toen Xi Jinping in 2012 aan de macht kwam, dachten velen ten onrechte dat hij een hervormer was, omdat zijn vader na zijn rehabilitatie een liberaal imago had. Klopte dat?
Torigian: Ja en nee tegelijk. In de jaren tachtig pleitte Xi Zhongxun ervoor om te luisteren naar etnische minderheden zoals de Tibetanen en de Oeigoeren. Hij koos soms voor dialoog in plaats van repressie en sprak zich zelfs uit voor een wet ter bescherming van dissidenten – iets wat vandaag nauwelijks nog voorstelbaar is. Maar uiteindelijk verdedigde hij altijd de partijlijn. Ook toen dat betekende dat er in 1989 honderden prodemocratische studenten rond het Tiananmenplein moesten worden gedood.
Over één ding was Xi Zhongxun duidelijk: na het tijdperk van Mao waarschuwde hij voor een terugkeer naar een eenmansdictatuur met persoonsverheerlijking. Op de dag dat we dit gesprek voeren, gaan drie van de vier artikelen op de voorpagina van het partijblad Volksdagblad over Xi Jinping. Op de voorpagina staat vier keer zijn gezicht afgebeeld. Wat zou papa daarvan vinden?
Een Chinese intellectueel grapte ooit dat Xi Jinping niet de zoon van Xi Zhongxun is, maar de kleinzoon van Mao Zedong. Dat Jinping zoveel macht kan concentreren is geen toeval, maar ligt in de aard van de partij waaraan Xi Zhongxun zijn leven heeft gewijd. Een revolutionaire partij brengt absolute heersers voort.
Wat heeft de niet-hervormer Xi Jinping geleerd van de soms-hervormer Xi Zhongxun?
Torigian: Net als zijn vader gelooft Xi Jinping dat alleen materiële welvaart rampzalig is. Als mensen het communisme alleen nog als folklore beschouwen, kan dat het einde van de partij betekenen. Xi ziet dat als een reden voor het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Ook in China wilden na de Culturele Revolutie veel mensen liever plezier maken, geld verdienen, zich uitleven. Omdat ze niet meer in het communisme geloofden, zochten steeds meer mensen zingeving in religies – in het katholicisme, in het boeddhisme. Voor de partij was dat concurrentie. Xi wil dat mensen een hoger, spiritueel doel hebben. Maar dat doel heet: Chinees nationalisme onder het gezag van de Communistische Partij.
Kortom, de mensen moeten bereid zijn hun vrijheid op te offeren aan een hoger doel.
Torigian: In de politieke cultuur van het communisme bestaat er een concept dat te omschrijven is als het ‘smeden’ van je karakter. Hoe smeed je dat? Door door het vuur te gaan. In Xi Jinpings geschiedenisbeeld, dat sterk moreel geladen is, ging de generatie van zijn vader door het vuur toen ze de burgeroorlog uitvocht. Zijn eigen generatie deed dat toen ze de Culturele Revolutie doorstond. Voor de derde generatie, de huidige, ligt dat moeilijker.
Dat Xi Jinping zoveel macht kan concentreren is geen toeval, maar ligt in de aard van de partij waaraan Xi Zhongxun zijn leven heeft gewijd.
Omdat er geen beproeving is die ze moet ondergaan?
Torigian: Op een bepaalde manier was de coronacrisis haar vuurdoop. Maar hebben de ontberingen van de pandemie het geloof van jonge Chinezen in de partij versterkt? Eerder het tegenovergestelde. We zien sociale fenomenen zoals tangping – letterlijk ‘plat gaan liggen’, ofwel zich terugtrekken uit de maatschappij – en runxue, de ‘kunst van het wegrennen’ of de drang om te emigreren. Xi zegt in zijn toespraken dat de jeugd moet leren ‘bitterheid te eten’. De vraag is: zijn de Chinezen echt bereid om voor een derde keer door de cyclus van lijden en volharding te gaan?
Enerzijds zegt Xi: kijk hoe welvarend de partij het land heeft gemaakt. Anderzijds waarschuwt hij: blijf lijden, anders worden jullie bourgeois luiwammesen. Het lijkt alsof hij wanhopig probeert de droom van zijn vader, geboren in 1913, over te dragen op de generatie van zijn dochter, geboren in 1992.
Torigian: Dat is zijn project. Een van de weinige keren dat zijn dochter in de Chinese media werd genoemd, was in een interview met Xi’s vrouw Peng Liyuan, na de verwoestende aardbeving in Sichuan in 2008. Ze zei dat hun dochter hielp bij het opruimen zodat ze één kon zijn met de mensen in nood. Met andere woorden: ze deed dat om haar karakter te smeden.
Aan het einde van uw boek schrijft u dat zowel Xi Zhongxun als Xi Jinping een faustiaans pact is aangegaan. Wat bedoelt u daarmee?
Torigian: Goethes Faust verkoopt zijn ziel aan de duivel om oneindige kennis te verwerven. Hij betaalt een verschrikkelijke prijs voor iets waarvan hij de waarde heel hoog inschat. Xi Jinping gelooft, net als zijn vader, dat de alleenheerschappij van de partij de enige weg is om China uit de ellende te leiden. Er is niets hoger in waarde dan dat. Maar de prijs die de Xi’s daarvoor bereid zijn te betalen, bestaat uit tonnen menselijk leed. Xi Jinping heeft ooit aan de voormalige bondskanselier Angela Merkel verteld dat hij als jongere Faust had gelezen. Hij gaf toe dat hij het verhaal niet helemaal begreep.
Joseph Torigian The Party’s Interests Come First. The Life of Xi Zhongxun, Father of Xi Jinping, Stanford University Press, 704 blz.
© Der Spiegel
