Wat is er aan de hand in Polen? ‘Elke dictatuur eindigt met terreur’

Betogers in Warschau © Belga Image

Afgelopen zondag kwamen duizenden mensen op straat in Polen. Ze protesteren tegen het controversiële beleid van de regering onder leiding van nationaal-conservatieve partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS). Maar wat is er nu precies aan de hand?

Beide kamers van het Poolse parlement hebben vorige week twee erg controversiële wetsvoorstellen aangenomen die de scheiding der machten dreigen op te heffen. Het eerste voorstel zorgt ervoor dat leden van de Poolse Raad voor de Rechtspraak (KRS), een grondwettelijk orgaan dat toeziet op de onafhankelijkheid van rechtbanken, voortaan door het parlement benoemd kunnen worden. Het tweede stelt dat de minister van Justitie presidenten van rechtbanken mag vervangen.

Er staat ook een derde in de wachtrij, die de leden van het Hooggerechtshof in Polen uit hun functie moet zetten als ze niet door de minister van Justitie zijn benoemd. Tegenstanders vrezen voor een gepolitiseerde rechtstaat, die de deur naar een dictatuur verder op een kier zet.

Golf van protest

De drie wetsvoorstellen hebben voor een golf van protest gezorgd onder de Poolse bevolking. Afgelopen zondag kwamen duizenden mensen op straat in een protestactie georganiseerd door de linkse oppositie en burgercomités. ‘We moeten alles in het werk stellen om te voorkomen dat in Polen een dictatuur aan de macht komt. Elke dictatuur eindigt met terreur’, zei Krzysztof Lozinski van de oppositiebeweging Commissie voor de Verdediging van de Democratie (KOD) daar. Ook zaterdag waren er al protesten geweest.

We moeten alles doen om dit te voorkomen. Elke dictatuur eindigt met terreur

Krzysztof Lozinski, Commissie voor de Verdediging van de Democratie

Niet enkel in de Poolse straten wordt geprotesteerd. Ook de Europese instellingen trekken aan de alarmbel. De Europese Koepel van Raden voor de Rechtspraak (ENCJ) heeft maandag een verklaring de wereld ingestuurd waarin ze de situatie ‘zeer ernstig’ noemt. Bij de Europese Commissie neemt vicevoorzitter Frans Timmermans het voortouw in de pogingen om de democratie in Polen en beschermen. Hij voert al meer dan een jaar dialoog met de nationalistische regering, in een poging om Warschau weer op de Europese lijn te krijgen. Die gesprekken hebben voorlopig nog niets opgeleverd. Timmermans waarschuwt Polen nu dat het ‘op een zucht van een sanctieprocedure’ staat.

Ook voorzitter van de liberale ALDE-fractie Guy Verhofstadt waarschuwde al voor het gevaar van wat er in Polen aan de gang is en roept de Europese Commissie op om actie te ondernemen. Eurocomissaris voor Justitie Vera Jourová heeft er woensdag mee gedreigd om de geldkraan van het Europese structurele fonds dicht te draaien. Kazcinsky zal echter niet onder de indruk zijn van de dreigementen van de EU; populisten teren net op de creatie van een externe vijand.

Hoe is het zo ver gekomen?

In oktober 2015 kreeg PiS van de kiezer zowel een meerderheid in het parlement en de senaat. Bovendien viel het presidentschap eerder dat jaar in de schoot van toen nog relatief onbekende PiS-politicus Andrzej Duda. De meerderheid die de partij op dit moment in het parlement heeft, is het resultaat van verschillende factoren, schreven Joanna Fomina en Jacek Kucharczyk vorig jaar al.

De situatie wordt vaak vergeleken met de verkiezingsoverwinning van Viktor Orban in buurland Hongarije. Nochtans zijn er grote verschillen. Toen Orban in Hongarije aan de macht kwam, verkeerde het land in een economische crisis. Bovendien had de toenmalige socialistische regering af te rekenen met een reeks corruptieschandalen binnen de eigen rangen. In Polen, daarentegen, kreeg PiS de controle over het land in een periode van economische groei en dalende werkloosheidscijfers. Volgens onderzoek van gewezen minister van Sociale Zaken Frank Vandenbroucke is Polen op basis van een pan-Europese standaard er zelfs beter aan toe dan tal van Zuid-Europese landen. Een slechte economische situatie en lage levensstandaard zijn dus geen noodzakelijke voorwaarde voor het succes van populisme.

Tijdens haar campagne in 2015 slaagde de partij erin om -vaak tegenstrijdige- frustraties van verschillende sociale groepen te verenigen in een verhaal van een Polen dat in puin ligt door de schuld van de toenmalige Burgerplatform-regering. PiS zou de brokken te lijmen. Make Poland Great Again! Om het verhaal verder te stutten, schuwt de partij geen halve waarheden of complottheorieën.

Toespraak van Jaroslaw Kaczynski tijdens de presidentsverkiezingen in 2010
Toespraak van Jaroslaw Kaczynski tijdens de presidentsverkiezingen in 2010© Belga Image

Campagnes van PiS hangen aan elkaar met grote en dure beloftes, op maat van bezorgdheden onder de Poolse bevolking. Meer kinderbijslag, verlaging van de pensioenleeftijd, gratis medicatie voor senioren… Het kostenplaatje lijkt geen punt. Dat de partij vaak als rechts-conservatief bestempeld wordt, lijkt trouwens moeilijk te rijmen met die verkiezingsbeloftes. De partij mag dan op een cultureel-identitaire schaal eerder rechts liggen, als het gaat over economische waarden bevindt de partij zich centrum-links in het politieke spectrum. Daarvan getuigen ook plannen van de huidige regering om een systeem van kinderbijslag op te zetten om armen en middenklassers meer te ondersteunen.

Om de trouwe kiezers tevreden te houden, zet PiS dan weer vooral in op identitaire politiek, met de nadruk op conservatieve en katholieke waarden. In vroegere campagnes was de Katholieke Kerk actief betrokken geweest. Dat was bij de campagne van 2015 niet meer openlijk het geval, maar de steun van de Kerk bleef een grote rol spelen.

Ook de harde retoriek en beleid van partijleider Jaroslaw Kaczynski als het gaat over vluchtelingen overtuigde veel kiezers om voor de partij te stemmen. In Polen heerst een grote angst tegenover immigranten uit moslimlanden. Dat is niet alleen het geval bij laagopgeleide kiezers of mensen uit rurale gebieden, maar ook bij hoogopgeleiden en stadsmensen. Dat anti-Islamsentiment past binnen een bredere angst voor de bedreiging van de Poolse tradities en gezinswaarden.

Op 25 oktober 2015 leverde een combinatie van die factoren PiS een verkiezingsoverwinning van 38 procent op. Doordat op links geen coalitie kon gevormd worden die groot genoeg was om in het parlement te zetelen, gingen er uiteindelijk nog meer zetels naar PiS. Die heeft daardoor een meerderheid van 51 procent in het parlement. Omdat PiS bij stemmingen vaak gesteund wordt door de toen nieuwe nationalistische partij Kukiz’15, is haar eigenlijke overwicht zelfs nog groter.

Aanval op de democratie

Met die macht in handen opende Kaczynski in 2015 al de aanval op het Constitutioneel Tribunaal, een orgaan dat waakt over de grondwettelijkheid van activiteiten van Poolse staatsinstellingen. Hij wilde Polen hervormen naar de denkbeelden van zijn partij, maar had niet genoeg stemmen in het parlement om de grondwet te veranderen. Macht over het Constitutioneel Tribunaal werd dus essentieel. Het parlement begon naar eigen goeddunken rechters aan te stellen in het Tribunaal en zorgde ervoor dat het orgaan moeilijker tot beslissingen kan komen. Uitspraken van datzelfde orgaan dat de maatregelen van de het parlement onconstitutioneel zouden zijn, worden genegeerd.

Op het einde van datzelfde jaar keurde het parlement een mediawet goed die de besturen van alle openbare omroepen verving door een raad onder toezicht van het Ministerie van Financiën. Daarmee werd de persvrijheid drastisch ingeperkt. Ook de journalisten bleven niet buiten schot: wie niet warm liep voor het nieuwe politieke agenda, kon vertrekken. De openbare omroep staat sindsdien onder strenge controle van de overheid. In december 2016 beslistte de regering bovendien dat enkel op voorhand geselecteerde tv-stations nog verslag mochten uitbrengen van parlementaire zittingen.

Niet lang nadat PiS aan de macht kwam in Polen, kwam er protest op gang. Dat groeide al snel uit tot een grote beweging, vaak onder leiding van de Commissie voor de Verdediging van de Democratie (KOD). Het is deze beweging die vandaag nog steeds het voortouw neemt in de straatacties tegen de Poolse regering, zoals die afgelopen weekend. Zo vond in mei 2016, naast betogingen in januari en maart, de grootste betoging sinds de val van de Sovjet-Unie plaats in Warschau als protest tegen het antidemocratische en anti-Europese beleid van de regering. Ook dit jaar kwamen in mei al eens duizenden mensen op straat.

Uit een peiling in april 2016 bleek dat toen onder de aanhangers van de KOD veel mensen waren die voor PiS gestemd hadden. Volgens Fomina en Kucharczyk betekenen die cijfers dat veel mensen zich aangetrokken voelden tot de verkiezingsbeloften van de partij, maar niet voorbereid waren op de ontmanteling van de democratische instellingen in Polen.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content